Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik fəlsəfədə «kosmos» sözü yarandı və «kainat» kimi tərcümə olundu. Kosmos antik yunan filosofları üçün nizamasalınmış vəhdət (xaosa əks olan) idi. İlk əvvəl bu vəhdət qayda, quruluş kimi başa düşülürdü. Dünyanı ilk dəfə kosmos adlandıran Pifaqor olmuşdur, o, burada olan qaydalara və harmoniyaya diqqət yetirmişdir. Pifaqorun təliminə görə, göy bədəni müəyyən zaman aralığında «səslənir», təbəqələrin haraıoniyasmı yaradır və onlar fasiləsiz olaraq bizə təsir etdiyindən biz onları dərk edirik. Beləliklə, ioniyab filosoflar aşağıdakı əsas problemləri araşdırmışlar: materiya və onun strukturu (atomist) Kainatın harmoniyası (riyazi), şeylər və qüvvələrin qarşılıqlı münasibəti, qeyri-üzvi və üzvi aləm. Onların ən böyük xidmətləri ondan ibarət olmuşdur ki, onların qoyduqları mövzular sonralar başqa fılolsoflarm düşüncələrinin obyekti olmuşdur. Antik fəlsəfədə atomist təlim yaranmışdır - onlar dünyanın atomlardan, materiyanın ən xırda tərkib hissələrdən ibarət olması fikri ilə çıxış etmişlər. (Levkipp, Demokrit, Epikür). Qeyd edək ki, Aristoteldə təbiətin dərk olunması bütöv təlim statusu aldı. O, naturfəlsəfəni fizika ilə eyniləşdirirdi, ona, əlbəttə ki. Yer haqqında təlim kimi baxırdılar, o hərəkətsiz halda görünən ulduzlu səmanın mərkəzində buxarlanır. Təbiət fəlsəfəsi artıq bizə məlum olan dörd elementi-od, su, hava, torpağı ayırır, fiziki bədənin tərkibi ilə bağlı suallara cavab verirdi. Eyni zamanda bir çox başqa problemləri, xüsusən də, hərəkətin növlərini, «səbəbiyyətin» növlərini və s. məsələləri nəzərdən keçirmişdir. Aristotel öyrədirdi ki, təbiət- müə}^ən məqsədlə hərəkət edən, öz şəxsi formasını yaradan, eyni zamanda çoxlu digər formaları yaradan canlı orqanizmdir, yəni təbiət ona daxil olan obyektləri özü
yaradır. Bu yaranmanın mənbəyi xarici qüvvə olmayıb daxili ruhdur - entelexiyadır, Allahın əqlidir, bu varlığın özünə xasdır. Aristotel təbiətin hərəkətini onun məkan daxilində yerdəyişməsi kimi qəbul etmirdi. O, həm də keyfiyyət dəyişikliyi, yaranma və məhv olma kimi hərəkət foraıalarım da nəzərdən keçirirdi. Ellinizm dövründə- tarixçilər bu dövrü Makedoniyalı İsgəndərdən (e.ə. 356- 323) qədim dünyanın sonuna qədər olan (e.ə. VI əsrin ortalarına qədər olan dövrü) adlandırdılar - təbiət fəlsəfəsi yalnız fəlsəfi mühakimələrə deyil, həm də astrologiyadan, biologiyadan, coğrafiyadan, mexanikadan, fizikadan olan geniş empirik məlumatlara əsaslanırdı. «Naturfəlsəfə» anlayışını romalı filosof Seneka təklif etmişdir. O, bu anlayış altında təbiəti öyrənən və izah edən tam konkret fəlsəfi biliklər sahəsini nəzərdə tuturdu. Bu cür fılosofluq etməyin mənbəyi nədir? Təbiəti bilavasitə müşahidə etməklə təbiətin mənzərəsini qurmaq olar, eyni zamanda çoxsaylı nəzəriyyələrə də söykənmək olar. Lakin, bununla belə, naturfəlsəfəyə az yer verilirdi: o vaxtlar belə hesab olunurdu ki, hər hansı mexanizmlər və maşınlarla torpağın və suyun tərkibi ilə məşğul olmaq filosofun işi deyildir. Filosoflar əsasən fəlsəfənin siyasət, etika, ritorika, poeziya və s. sahəsi ilə məşğul olmalıdır. Filosoflar praktiki fəaliyyət hesabına yığılan biliklərdən qaçmağa çalışırdılar. Belə təsdiq edirdilər ki, fəlsəfi biliklər gündəlik biliklərdən üstün olmalıdır, ona hökmranlıq etməlidir. Lakin bu naturfəlsəfəni mücər- rədliyə məhkum edirdi, ona gətirib çıxarırdı ki, nature- fəlsəfənin üzərində süni, uydurulmuş sxemlər və nəzəriy- yələr-geosentrizmə oxşar-hökmranlıq edirdi: - geosentrik baxışlara görə. Yer Kainatın mərkəzində yerləşir. Bu cür 93 münasibət müvafiq reaksiyaların yaranmasına gətirib çıxarırdı. Təhlil olunan məsələnin tam mənzərəsini yaratmaq üçün burada mikrokosmos və makrokosmos probleminə də münasibət bildirmək yerinə düşərdi. Yunan dilində «mikrokosmos» və «makrokosmos» «kiçik dünya» və «böyük dünya» mənalarını verir. Demək olar ki, bu müqayisədə insanın Kainata münasibəti ifadə olunur. Artıq qədim naturfəlsəfi konsepsiyalarda belə bir ehtimal yaranmışdır ki, insan və Kosmos bir-biri ilə sıx bağlıdırlar, insanın öz quruluşu Kainatın quruluşunu yaradır. Nümunə üçün Pumşa haqqında qədim hind mifinə nəzər salaq. Orada deyilir ki, bütün dünya ilk insan olan Pumşadan əmələ gəlmişdir. Bu ilk insan özünün təkcəliyindən, nadirliyindən daha əhəmiyyətli məqsədlər üçün imtina etmişdir. Puruşanm hissələrindən Kainat yaranmışdır... İnsanın parçalanması dünyanın müxtəlif tərkiblərə malik olmasının simvoludur. «Kainatın ilk adamı» mifinə görə insanın bədənindən torpaq, sümüklərindən daşlar, qanından çaylar, saçından ağaclar, nəfəsindən külək və s. yaranmışdır - dünyanın müxtəlif xalqlarının nağıllarında bu mifə rast gəlmək olar. Çox güman ki, insan və Kainat arasında olan oxşatma iki mənalıdır. «İnsanda kosmik elementlərdən başqa heç nə yoxdur» fikrini belə başa düşmək lazımdır ki, insan kosmosda ərimişdir - Demokrit məhz belə güman edirdi. Ancaq fikrin digər gedişi də ola bilərdi; Kosmosda insanda olmayan heç nə yoxdur. Beləliklə, məsələn. Kosmos insanın «ruhunda», «ruh» isə «əqidə» əriyir. İnsanın mikrokosmos olması fikri fəlsəfədə kök saldı. İnsan dünyanın inikası, güzgüsü, güc və əql mərkəzidir. İnsan təbii varlıqdır. Lakin bir sıra antropoloji konsepsiyalarda bu cür tərif natamam hesab olunur və ona
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|