Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yeni dövrün fəlsəfi baxışlarında
- Naturfolsəfənin inkişafının yeni mərhələsi I.V.Hö- tenin adı ilə bağlıdır.
clmlorinin banisi Qalileo Qalileyin adını çəkməmək olmaz. Təbiətin təsviri və onun formaları ilə bağlı bəşəriyyətin iki min illik təcrübəsinə Qaliley yenilik gətirdi, təbiətin elmi cəhətdən öyrənilməsinin və təcrübə vasitəsi ilə təhlilinin əsasını qoydu. Qaliley üçün fəlsəfənin həqiqi kitabı başqa «hərflərlə» - üçbueaqlarla, kvadratlarla, dairələrlə, kürələrlə yazılan təbiət kitabı oldu. İndi artıq naturfəlsəfədə təbiətə yeni münasibət yarandı; filosoflar artıq təbiətə hansısa sirli qüvvələrin fəaliyyət göstərdiyi aləm kimi deyil, qanunlar məemusu kimi baxmağa başladılar. İnsan özünü əhatə edən təbiətin gözəlliyini özü üçün açdı, oraya sevinc, zövq mənbəyi kimi baxmağa başladı; bu orta əsrlərin qəmli asketizminə qarşı insanların etirazı idi. Fəlsəfədə və romantik estetikada təbiətə pozğun və qüsurlu insan sivilizasiyasına qarşı dayanan sığınacaq kimi baxılmağa başlandı. Romantizmin banilərindən olan J.J.Russo təsdiq edir ki, insanın təbii vəziyyətindən sosial, ictimai vəziyyətə keçməsi bizim bədbəxtçiliyimizin mənbəyi oldu. XVII-XVIII əsrlərdə elm sürətlə inkişaf etməyə başladı, istehsalın yaranması və inkişafına istiqamətlənən çox saylı təcrübə və eksperimentlər həyata keçirilməyə başladı. Yeni dövrün fəlsəfi baxışlarında və praktiki fəaliyyətində insan və təbiətin qarşılıqlı münasibətlərinin yeni tipi daha açıq görünməyə başladı. Dövrün əsas ideyası ondan ibarət oldu ki, insan təbiəti fəth etməli, onu mənimsəməli və onun hökmdarına çevrilməlidir. Elmdə başlıca məqsəd təbiətin sirlərinin və qanunlarının dərk olunması oldu. F.Bekon yazırdı ki, «elm və texnikanın məqsədi təbiət üzərində hökmranlıqdır». Bu eür ideyaların yaranması insan cəmiyyətinin getdikcə artan gücünə, onun məhsuldar qüvvələrinin inkişafına təkan verirdi. Sonralar 101 tədricən insanın praktiki fəaliyyətində olduğu kimi nəzəriyyələrdə də insanın təbiət üzərində tam hökmranlığı meyli üstünlük təşkil etməyə başladı. Bu eür yanaşmanın klassik təsvirin İ.S.Turgenevin «Atalar və oğullar» əsərində nihilist Bazarovun dilində yaxşı verilir: «Təbiət məbəd yox, emalatxanadır. İnsan isə orada işçidir». Yeni dövrdə təbiətə ardıcıl dəyişdirici fəaliyyət obyekti kimi, insanın heç bir ölçüsüz və hesabsız istədiyi qədər götürə biləcəyi xəzinə kimi baxmağa başladılar. Yeni dövrdə elmin və təbiətşünaslığın metodlarının formalaşması ilə naturfəlsəfə xeyli dəyişdi: Dünyanın mexaniki mənzərəsinin yaradıcısı İ.Nyuton naturfəlsəfə deyərkən, təbiət haqqında nəzəri, riyazi cəhətdən qurulmuş təlim, «təbiət haqqında dəqiq elmləri» nəzərdə tuturdu. XVII əsr naturfılosofları təbiəti saat mexanizminə bənzədirdilər.
şəkildə seyr edilməsi, istənilən şərhi süni şəraitdə həyata keçirilən fiziki təcrübələrə yox, təbiətə toxunmaqdan, təbiətlə ünsiyyətdən alınan bilavasitə hissi təəssüratdan başlanmalıdır. Təbiətin öyrənilməsi ilə bağlı bu cür yanaşmaya parlaq nümunə rənglər haqqında onun təliminin yaranması oldu-o rənglərin köməyi ilə təbiətin əsrarəngiz gözəlliyini təsvir etmişdir. Höte rənglərin onda oyatdığı təəssüratlarla kifayətlənməmiş, onlar
arasındakı qarşılıqlı əlaqəni araşdırmaqla təbiəti daha dərindən öyrənməyə çalışmışdır. Höte əmin idi ki, təbiətdə çox saylı müxtəlif formalar möveuddur və onlar arasındakı əlaqənin düzgün qurulmasını aydınlaşdırmaq təbiəti tam dərk etməyə kömək edəcəkdir. Hötenin baxışlarının fəlsəfi xarakteri onunla bağlı idi ki, o, dünyanı özünəməxsus şəkildə, özünəxas olan tərzdə şərh edirdi. Aneaq bu o 102 demək deyildir ki, o bu şərhini təbiətlə bağlı yeganə, düzgün şərh hesab edirdi. Lakin XVIII əsr naturfəl- səfəsində yeni dünyagörüşü metodu yarandı: təbiətə ruhən bağlı olan insan onu mənimsəməyə eəhd etmək istədi. Məhz bu dövrdə yaranan texnika təbiətdə olan əbədi qaydada insanı dağıtmağa başladı. Tədrinən belə təəssürat yarandı ki, təbiət emalatxanadır və onu kim neeə istəsə qura bilər. Sadəeə olaraq təbiəti yalnız hissi, əyani yox, başa düşülən qanunları olan abstraksiya, mücərrədlik kimi dərk etməyi öyrənmək lazımdır. Nəzərinizə fəlsəfi bir mətn çatdırmaq istəyirəm. Onun kimə məxsus olduğunu, hansı məzmun daşıdığını, müəllifin nəyi qeyd etmək istədiyini anlamaq üçün, ilk növbədə, onu diqqətlə oxuyun. «Təbiət! Biz onun əhatəsindəyik, onun ağuşundayıq, biz ondan nə çıxa bilmirik, nə də onun dərinliklərinə girə bilmirik. Çağırmadan, gözlənilmədən o bizi öz girdabına alır, bizim nazımızla oynayır və biz yalnız taqətdən düşəndən sonra onun əlindən çıxa bilirik. O, hər dəfə yeni surətlər yaradır; onda olan nə varsa indiyə qədər olmamışdır, nə varsa daha olmayacaq, hər şey təzədir-hər şey sanki köhnəlir. Biz onun arasında yaşayırıq ancaq ona yadıq. O, həmişə bizimlə danışır, ancaq sirlərini açmır. Biz daim olaraq ona təsir edirik, ancaq bizim onun üzərində heç bir hakimiyyətimiz yoxdur. O, hər şeydir. O, özü həm mükafatlandırır, həm də cəzalandırır və əzab verir. O ciddi və qətidir, sevir və qorxudur, gücsüz və hər şeyi sevəndir. Onda hər şey fasiləsizdir. O, keçmiş və gələcəkdən xəbərdar deyildir, onun indisi əbədidir. O, xeyirxahdır. Mən onun bütün işləri ilə birlikdə tərifləyirəm. O, müdrik və sakitdir. Ondan məhəbbət
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|