Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Noosfera»
- Coğrafi determinizm və geosiyasət
artır. İndiki zamanda iri şəhərlərsiz, evlərsiz, maşınsız, zavodsuz və s. olmayan insan cəmiyyəti təsəvvür etmək çətindir. İnsan yalnız müəyyən ictimai münasibətlər sistemində yaşaya və fəaliyyət göstərə bilər. Bu ietimai münasibətlər müəyyən maddi şəraitdə həyata keçir, bura həm də insanların yaratdığı süni yaşayış mühiti də daxildir. Cəmiyyətin inkişafı ilə süni yaşayış mühitinin rolunun artmasını göstərən faktlara nəzər salaq: insan tərəfindən yaradılan cansız predmetlər və canlı orqanizmlər texnokütlə adlanır. Təbii şəraitdə mövcud olan, hələ insan əli dəyməyən canlı orqanizm isə biokütlə adlanır. Hesablamalar göstərir ki, müasir bəşəriyyətin yaratdığı texnokütlə bir il ərzində 1013-1014 təşkil edir, biokütlə isə yalnız 1012-dir. Buradan belə nəticə çıxır ki, bəşəriyyətin artıq indi təbii mühitdən on dəfələrlə, yüz dəfələrlə məhsuldar olan süni yaşayış mühiti yaratmışdır. Buna həm də insanın texniki təsir imkanlarını da əlavə etsək - bütöv geoloji strukturu dəyişən, nəhəng su anbarları yaradan, atmosferi dəyişən, hətta Yerin işıqlan- masmı təmin edən gücünü də əlavə etsək insanın imkanlarını aydın görə bilərik. Bu gedişlə süni yaşayış mühiti təbiini ötüb keçir, onu udur. Lakin təbii yaşayış mühiti yalnız insanın həyat fəaliyyətinin maddi şəraiti və istehsalın başlanğıc obyekti olmayıb, həm də müəyyən estetik və əxlaqi münasibətlərin obyektidir. Əgər Marksm sözləri ilə desək, təbiətlə insanın yalnız fiziki deyil, həm də mənəvi həyatı bağlıdır. Biz vəhşi təbiətin gözəlliyindən parklarda əkilən güllərin gözəlliyindən aldığımız zövq qədər zövq alırıq. Biz əvvəllər insanların qorxduqları heyvanları seyr etməkdən zövq alırıq; biz nəhayət təbiətin qorunması qarşısındakı cavabdehliyimizi duyuruq. Ona 125 görə də təbiət haqqında danışarkən biz nəzərə almalıyıq ki, insanın təbiət qarşısında daşıdığı məsuliyyət böyükdür. İnsanın təbiətə münasibəti yalnız istehsal prosesi ilə məhdudlaşmır, burada insan qəlbinin dərinliklərində sirli qalan bir sıra münasibətlər də vardır. Tarixən təbiətin şərh olunmasında mədəniyyətin inkişafının müəyyən səviyyəsi və onun əsasında dayanan ictimai münasibətlər öz əksini tapmışdır. Ona görə də təbiətin fəlsəfi mənasının müzakirə edilməsi yalnız təbiət və istehsalın deyil, həm də estetik, əxlaqi, ictimai münasibətlərin, təbiətin qiymətləndirilməsinin qarşılıqlı əlaqəsinin təhlilini tələb edir. Süni yaşayış mühitinin həcminin - genişlənməsi dinamikası, onun ətraf mühitə təsiri bu gün hamını narahat edir. Cəmiyyət və insanın təbiətə böyük, artmaqda olan təsiri V.İ.Vernadskinin noosfera haqqında təlimində öz əksini tapmışdır.
1927-ci ildə E. Lerua, sonra isə P. Teyyar de Şarden istifadə etmişdir. Vernadskinin özü noosfcra haqqında təlimin əsas ideyalarını artıq XX əsrin əvvəllərində işləmiş və bu haqda öz fikirlərini söyləmişdir. Artıq o vaxt dünyanın qlobal yenidən qurulmasında insan əqlinin imkanları götür-qoy edilmiş, insann təbiətə təsirinin prespektivləri, onların
qarşılıqlı münasibətlərinin tezliklə harmonikləşməsinin zəruriliyi təhlil olunmuşdur. Bu anlayışın müəyyən edilməsində mövcud olan müxtəlif yanaşmalar haqqında demək olar ki, noosfera biosferanm və bütün planetin mövcud olmasının yeni mərhələsidir, bu vaxt insanın şüurlu fəaliyyəti. Əqli biosferanm təkamülündə yalnız həlledici amil olmayıb, həm də eyni zamanda onun qorunmasıdır. Bu vaxt cəmiyyət kortə- biiliyi əvvəllər zəif nəzarət olunan məhsuldar qüvvələrin
inkişafına, təbiətə müdaxiləyə şüurlu nəzarət edir, onu nizama salır. Noosfera mərhələsində cəmiyyətin təlabatı geo və biosfcranm imkanları ilə ölçülür. Biosfera və sivilizasiya müxtəlif, bir-birinə zidd hissələr kimi qəbul edilməməli, vahid bütövün tamı kimi, bir-birini tamamlayan, bir-birinə kömək edən bir orqanizm kimi qəbul olunmalıdır. Coğrafi determinizm və geosiyasət məsələsinə də aydınlıq gətirmək vacibdir. Təbiətin cəmiyyətə təsir səviyyəsi o qədər yüksəkdir ki, bu sosiologiyada bütöv bir istiqamətin - coğrafi detemiinizmin yaranması üçün əsas olmuşdur. Onun tərəfdarları belə güman edirdilər ki, insan cəmiyyətinin inkişafı ona müxtəlif coğrafi amillərin həlledici təsiri ilə müəyyən olunur. Bir çox mütəfəkkirlər - Platon, Aristotel, Bokl, L.Mcçnikov, Ritter və başqaları bu istiqamətə üstünlük vermişlər. Məsələn, Bokl, Monteskye, Reklyu belə heab edirdilər ki, xalqların inkişafı, ilk növbədə, yerli landşaft (Yer səthinin forması), torpaq, iqlim, qida ilə müəyyən olunur. Fransız alimi Ş.Mon- teskyenin dedikləri olduqca xarakterikdir: «İsti iqlimin xalqları qocalar kimi cəsarətsiz, ürəksiz olurlar, soyuq iqlimin xalqları isə cavanlar kimi cəsarətli, igid olurlar». İngilis alimi Q.Bokl Hindistanda qulçuluğun olmasını hindlilərin psixikasına təsir edən müvafiq isti iqlimlə izah edirdi. Çox güman ki, bu deyimdə şişirdilmə halı, bəlkə də siyasi sifariş (həmin vaxtlarda Hindistan Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olmuşdur) öz rolunu oynamışdır. Ancaq bu cür xarakteristikalarda həm də təbiətin ayrı-ayrı adamların və etnik qrupların davranışına, psixikasına təsiri ilə bağlı sərrast müşahidələr də öz rolunu oynamışdır. Müxtəlif ölkələrin inkişaf
tarixini və
xalqların etnik
özünəməxsusluğunu diqqətlə təhlil edərək xalqların bu və 127 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|