Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
ya digər təbii iqlim şəraitindən asılılığını qeyd etməmək olmaz. Coğrafi amilin, əhalinin etnik xüsusiyyətlərinin cəmiyyətin inkişafına təsirini nəzərə almaq zəruridir. Bu cəmiyyətdə öz siyasətinin təbii xüsusiyətlərini nəzərə almaqla onu daha effektli quraıağa imkan verir. Ancaq coğrafi amilləri mütləqləşdirmək olmaz. Başqa işlərdə olduğu kimi elmdə də ifratçılıq yalnız ziyan gətirir. Məşhur rus alimi, Nobel mükafatı laureatı İ.Meç- nikovun doğma qardaşı L.Meçnikovun «okean konsepsiyası» maraqlı və originaldır. Özünün «Sivilizasiya və böyük tarixi çaylar» əsərində (1889) rus alimi belə nəticəyə gəlir ki, insan cəmiyyətinin inkişafı, ilk növbədə, su ehtiyatlarının və rabitə yollarının mənimsənilməsi ilə müəyyən olunur. Onun konsepsiyasına görə, ardıcıl olaraq bir-birini əvəz edən bir neçə sivilizasiya mövcud olmuşdur. Onlardan birincisi - su (qədim) sivilizasiyasıdır. Bu vaxt cəmiyyət Çinin, Misirin, Messapotomiyanm böyük çaylarının mənimsənilməsi və istifadə olunması hesabına inkişaf etmişdir. Sonra Aralıq dənizi sivilizasiyası yaranmışdır, bu adamlara dəniz məkanını mənimsəməyə və kontinetdən kontinentə keçməyə imkan vermişdir. Nəhayət, Amerikanın kəşf olunması və okeanları mənimsəməklə bəşəriyyət bütün Yer kürəsi miqyasında yeni okean sivilizasiyasına daxil oldu. L.
bu nəzəriyyəsi ətrafında gedən
mübahisələrə baxmayaraq, burada bəzi digər cəmiyyətin inkişafı haqqındakı ictimai-siyasi doktrinalardan fərqli olaraq hər hansı sinfin və ya cəmiyyətin ictimai təbəqəsinin diktaturasına, güc işlətməsinə bəraət qazandırılmır. O humanist, ümuminsani məna daşıyır. Coğrafi determinizmə aid olan nəzəriyyəni necə qiymətləndirsək də, aydındır ki, bu sahədəki tədqiqatlar insanın inkişafında ətraf
mühitin rolunu daha dərindən dərk etmək üçün alimlərin, siyasətçilərin, iqtisadçıların diqqətini bu məsələyə cəlb edə bilmişdir. Eyni zamanda istənilən nəzəriyyənin doğmiuğunun həqiqi meyarı kimi rəhmsiz, sərt, saf, təmiz praktika cəmiyyətin təbiətdən əhəmiyətli dərəcədə asılı olmağını, iqlimin, havanın pis olmasına və digər təbii süıprizlərə baxmayaraq, ayrı-ayrı ölkələrin öz talelərini özlərinin həll etməsini, cəmiyyətin imkanlarının və vəzifələrinin təbiətindən asılı olmadığını sübut etmişdir. Coğrafi determinizmin nümayəndələri bütövlükdə öz ideyalarını dinc yolla təbliğ edirdilər. Eyni zamanda təbii amillərin əhəmiyyəti haqqında coğrafi determinizmin nəticələrinə əsaslanan nəzəriyyələrin, geosiyasətin postulatları (sübutsuz olaraq əsas götürülən müddəa, fərziyyə) bəzən olduqca təcavüzkar xarakter daşıya bilər. Geosiyasət nəzəriyyəsini əsasən Qərbi Avropa alimləri işləyib
hazırlamışdır; onların
arasında R.Çellenin («geosiyasət» termininin müəllifi, 1916),
F.Rastel, K.Hausxofer və başqalarının adlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Geosiyasətçilərin əsas müddəalarına görə dövlətin siyasəti (ilk nöbədə xarici siyasət) müxtəlif coğrafi amillərlə (məkan mövqeyi ilə, iqlim ilə, təbii ehtiyatlarla, əhalinin artım sürəti ilə və s.) müəyyən olunur. İnsan cəmiyyətinin tarixi dövlətlərin mübarizəsi kimi şərh olunur, onlar bioloji orqanizm kimi həyat məkanı uğrunda mübarizə aparırlar. Alman etnoqrafı və coğrafiyaçısı, «siyasi coğrafiyanın» banisi F.Ratsel şovinist və rasist olmasa da özünün «Siyasi coğrafiya» adlı əsərində əhalinin sayını artıraraq üçün dövlətin ərazisinin genişləndirilməsinin zəruriliyini qeyd etmişdir. Geosiyasətçilərin çıxardığı bu nəticə müstəmləkəçiliyə nəzəri bəraət qazandırır və onu əsaslandırmağa kömək etmişdir; - 129 bir sıra dövlətlər - Almaniya, Yaponiya, İsrail və başqa dövlətlər əhalinin sayını artırmaq üçün «həyat məkanını» genişləndirmək bəhanəsi ilə həyata keçirdikləri qəshkarhq siyasətlərində bu nəzəriyyədən istifadə etmişlər. Qərbin dəniz dövlətləri ilə Şərqin kontinental ölkələri arasındakı, qabaqeıl Şimal sənayesi ilə geridə qalmış aqrar Cənub arasındakı uydurulmuş «antoqonizmi» də coğrafi amillərlə izah etməyə cəhd etmişlər. Bir çox geosiyasi istiqamətlərin uğursuzluğu göz qabağındadır. İnsanı və kosmos problemi ilə bağlı bəzi mühakimələri nəzərinizə çatdırmaq istərdi. Cəmiyyət və təhiətin qarşılıqlı fəaliyyəti haqqında danışarkən hiz əsasən bir planetin yerinin miqyasına əsasən fikir söyləyirik. Lakin, dediyimiz kimi, «təbiət» anlayışı geniş mənada maddi aləmin bütün obyektlərini əhatə edir. Bəşəriyyət və kosmosun əlaqəsi uzun əsrlər ərzində filosoflar tərəfindən ən yaxşı halda, məcazi mənada, elmi hipotez və fərziyyələr səviyyəsində qiymətləndirilmişdir. Bu mühakimələr əsasən «İnsan - Yerin oğlu. Kosmosun uşağıdır» tipli humanist xarakterdə olmuşdur. Kosmosun və ona daxil olan hər şeyin, o cümlədən, ətraf mühitin və bəşəriyyətin vəhdəti haqqında məsələnin öyrənilməsi XX əsrdə astronomiya və astrologiya sahəsindən fəlsəfəyə, eyni zamanda praktiki kosmonavtika və astronavtikaya keçdi. Alimlər çoxdan Günəşin fəalhğmdakı özünəməxsus izlərə (ləkə, onu üzərində şölələnən alova), protuberansa (Günəş səthi üzərində közərmiş qaz kütlələri)) diqqət yetirmişlər. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu fəallıq öz növbəsində dünya məkanındakı elektromaqnit və digər titrəyişlərlə bağlıdır. Rus alimi A.Z.Çijevski astronomiyaya yə tarixə dair çoxsaylı elmi tədqiqatlar apararaq Günəşin və onun fəallığının Yerdəki bioloji və ictimai
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|