Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
öz məhsuldarlığı ilə fərqlənir, adamlardan biri zəhmətkeş, başqası isə tənbəl ola bilər. Unutmaq olmaz ki, iqtisadiyyat cəmiyyət həyatının ən mürəkkəb sistemlərindən biridir: o özündə təsərrüfat proseslərinin məcmusunu birləşdirir ki, bu da cəmiyyətdə yaranan
mülkiyyət münasibətləri və təşkilati-hüquqi formalar əsasında baş verir. Siyasi iqtisadın banisi Adam Smit “Xalqların zənginliyinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat “əsərində siyasi iqtisadın klassik məktəbinin yüzillik inkişafını ümumiləşdirmiş, obyektiv qanunlarla inkişaf edən, bu bura görə də dövlət tənzimlənməsinə ehtiyacı olmayan, insan fəaliyyətinin sahəsi kimi əmtəə istehsalı və mübadiləsi ideyasını əsaslandırmışdır. Bazar qiymətləri haqqında təlimi işləyib hazırlayan Smit onun əsasən istehsaldan, bazarda malların təklif olunması şəraitindən asılı olduğunu təhlil etmiş, ancaq alıcıların təlabatmm qiymətlərə təsirini tədqiq etməmişdir. Bu məsələlərin indiki şəraitdə aktuallığını nəzərə alaraq problemə həsr olunan xüsusi məşğələ keçirmək məqsədəuyğundur. Smitin təliminin davamı David Rikardonun nəzəriyyəsi olmuşdur. “Siyasi iqtisadın başlanğıcı və vergi qoyma” əsərində Smitdən fərqli olaraq o, belə hesab edirdi ki, dəyər əməklə yalnız “Cəmiyyətin ibtidai vəziyyətində” müəyyən olunur. Dəyər nəzəriyyəsini inkişaf etdirən Rikardoya görə, dəyər burjua cəmiyyətinin müxtəlif siniflərinin gəliri əsasında - əmək haqqı, gəlir, faiz və renta - dayanır. Gəlir - fəhlənin ödənilməyən əməyidir. Onun fikrincə, kapitalizm yeganə mümkün və təbii ictimai quruluşdur, onun iqtisadi qanunları isə əbədidir. İqtisadi təlim öz sonrakı inkişafını Kari Marksın əsrlərindən tapdı. 40 il müddətinə yazılan “Kapital” 192 əsərində dəyərin klassik əmək nəzəriyyəsini və izafi dəyər nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Marks təliminə qarşı düşmən münasibətin yarandığı indiki dövrdə onun nəzəriyyəsinin cəmiyyətin iqtisadi həyatındakı roluna mühazirədə xüsusi ilə qiymət vermək tələbələr üçün əhəmiyyətli olardı. Öz fikir və miqyasına görə böyük olan Marksm iqtisadi təlimi bütün dövrlərdə birmənalı qiymətləndirilməmişdir. Amerikalı professor Samuelson Marksı azsaylı “intellektual nəhənglər” siyahısına salmışdır. Digər amerikalı iqtisadçı Leontyev yazır ki, kim gəlirin, əmək haqqının, kapitalist müəssisənin, həqiqətən necə olduğunu bilmək istəyirsə müasir iqtisadiyyata dair dərsliklərdən daha çox “Kapital” əsərindən real və keyfiyyətli məlumatlar öyrənə bilər. İngilis alimi Blaux qeyd edir ki, Marksı dəfələrlə müxtəlif cür qiymətləndirmişlər, nəzərdən keçirmişlər, rədd etmişlər, onu min dəfələrlə dəfn etmişlər, ancaq o, hər dəfə onun intellektual keçmişə göndərilməsinə müqavimət göstənnişdir. Onun ideyaları baxışlar dünyasının o tərkib hissəsi olmuşdur ki, məhz onun çərçivəsində biz düşünürük. Marks özü hesab edirdi ki, kapitalist ölkələrində siyasi iqtisad mülkiyyətçilərin marağına xidmət edir, o fəhlə sinfinin mənafeyinə xidmət edən siyasi iqtisadın yeni variantını qoymağa cəhd etmişdir. Ancaq sinfi yanaşma onun bir sıra fikirlərinin və nəticələrinin elmi obyektivliyinə mənfi təsir göstərmişdir. Marksm təlimi siyasi iqtisadın bütün klassik istiqamətinin həlledilməz ziddiyyətlərini və müəyyən məhdudluğunu aşkar etməyə imkan vermişdir. Marksm fikrincə, vətəndaş cəmiyyətinin anatomiyasını siyasi iqtisadda axtarmaq lazımdır. İqtisadi həyat sosial prosesdir, burada adamlar konkret təsərrüfatın bilavasitə xadimi, ümumi təsərrüfat orqanizminin vasitəli
“hissəsi” kimi çıxış edir. İstehsal prosesində insanlar arasında yaranan əlaqə mürəkkəb struktur-funksional və ierarxiq - tabe edilmiş sistem yaradır; bu sistem istehsal münasibətlərini yaradır. O, həm istehsal vasitələrinə, yəni mülkiyyət formasına münasibəti; həm mübadilə, bölgü və yaradılan nemətlərin istehlakı prosesində adamlar arasındakı əlaqəni, həm istehsalın ictimailəşməsi, yəni ifadə olunan əmək bölgüsü ilə şərtlənən adamların münasibəti, həm əməkdaşlıq və tabe edilmə-idarə edilmə münasibəti və həm də insanların qurduğu bütün münasibətləri əhatə edir. İdarəetmə sisteminin böyük rol oynadığı müasir istehsalda baearığı, təcrübəsi, marağı nəzərə alınmaqla kadrların seçilməsi və yerləşdirilməsi, istehsalın özünün ehtiyacı, bütövlükdə kadr siyasəti nəticəsində yaranan münasibətlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, iqtisadi münasibətlər sistemi olduqca genişdir - ayrı-ayrı istehsalçıların fərdi münasibətindən istehsal vasitələrinə əsaslı münasibətə qədər. Siyasi iqtisad insan biliyinin ən mürəkkəb sahələrindəndir. O, riyaziyyata, xüsusilə nisbilik nəzəriyyəsinə, statistikaya əsaslanır - bunlar faktların dərk olunması və onların nəzəri cəhətdən şərh olunmasına dəqiqlik gətirir. Siyasi iqtisad bütün bəşəriyyatm həyatında birləşdirici qüvvə kimi çıxış edir. Həmişə ictimai xarakter daşıyan, yəni çoxlu adamların bir-biri ilə qarşılıqlı fəaliyyəti və onların təbiətə birgə təsiri kimi dayanan istehsal prosesində təbiət materiallarına verilən xassələrin yenidən dəyişməsi baş verir ki, bunun da sayəsində onlar adamların müxtəlif tələbatlarını təmin edir. Bu vaxt insan təbii və ictimai qüvvə kimi təbiət materiallarına qarşı dayanır, adamların təbiətdə və istehsal etdikləri predmetlərin və xidmətlərin
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|