Dərslik Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin 12. 06. 2009-cu IL tarixli, 17 saylı kollegiya iclasının və
Yüklə 16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Y.N.Pavlovskinin yoluxucu xəstəliklərin təbii-ocaqlılığı haqqında təlimi
gendir, hcterogcnlik azalmışdır, virulentlik yüksəkdir, törədicilərin sayı çoxdur; 4) rczcrvasion dəyişilmə fazası (epidemik yüksəlişin zirvəsi və xəstələnmənin enmə dövrü) - parazit populyasiyasının heterogenliyinin generasiyası ilə təzahür edir, homogenlik azalır, virulentlik zəifləyir, törədici populyasi- yasının sayı azalır; 5) tsikl təkrarlanır. Parazitar sistemlərin özünütənimləmə nəzəriyyəsinin müddəalarından görünür ki, əksepidcmik işin təşkilində insan populyasi- yasında törədicinin kənardan gətirilməsinə dair göhnəlmiş fikirlərdən imtina etmək, yoluxma mexanizminin rolunu və bizim onu qırmaq imkanımızı həddən artıq şişirtməmək lazımdır. Bu nəzəriyyəyə görə yoluxma mexanizmini tibbi tədbirlərlə qırmaq olmaz, ona görə də, əhalinin həyat təminatının, o cümlədən kommunal təminatının yax- şılaşdırılması üzrə fəaliyyətin gücləndirilməsi məsələsi qüvvədə qalır. Ölkədə müxtəlif səviyyələrdə icraçıların əlaqəsini təmin elməyə qabil olan əksepidcmik fəaliyyətin idarə edilməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi vacibdir. Bunun üçün xəstələnmə və digər göstəricilər, dövr edən törədicilərin və digər zərərli amillərin səciyyəsi, əhalinin immun strukturu, risk amilləri üzrə sanitar-epidemioloji məlumatların toplanması və işlənməsi aparılmalıdır, insanı həyat boyunca müşayiət edən bütün qeydiyyat formalarının tərtib olunması lazımdır, belə ki, məhz bu məlumatların əsasında fərdi profilaktikaya və xəstəliklərin müalicəsinə nail olmaq mümkündür. Sanitar-epidemioloji idarələrin işində əsas diqqət sanitar-epidemioloji nəzarət, mikrobioloji, immu- noloji skrininq və sanitar-gigiyenik (ekoloji) monitorinqə yönəldilməlidir. Y.N.Pavlovskinin yoluxucu xəstəliklərin təbii-ocaqlılığı haqqında təlimi İnsanlar arasında yoluxucu xəstəliklərin bir qisminin baş verməsində vəhşi heyvanların iştirak etməsi qədimdən məlum idi. Lakin uzun müddət bu xəstəliklərin törədiciləri, onların yoluxma mexanizmi və yoluxma amilləri (keçiriciləri) haqqında məlumat yox idi. Bunu taunun timsalında izləyə bilərik. Qədim yunan tarixçisi Herodotun əsərlərindən görünür ki, taun insanlara eramızdan min il əvvəl məlum imiş və xəstəliyin baş verməsi siçanların kütləvi şəkildə insanın yaşayış yerlərinə üz tutması ilə əlaqələndirilirmiş. Monqolustanda bu xəstəliyin insanlara xəstə tarbaqanlardan (çöl siçanı) 80 downloaded from KitabYurdu.org keçdiyini bilərək, onu əsrlər boyu tarbaqan xəstəliyi adlandırmışlar, insanlar arasında xəstəlik baş verdikdə onu yaşadığı alaçıqda qoyub gedərdilər. Xəstəlik ölümlə nəticələnəndə çox vaxt meyidi alaçıqda və xəstənin əşyaları ilə birlikdə yandırır və ya tərk edirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, yalnız XX əsrin əvvəllərində görkəmli rus alimi D.K. Zabolotnı və onun tələbəsi V.İ.tsayev xəstə taıbaqanların daxili üzvlərindən taun bakteriyalarını ayırd etdikdən (təcrid edəndən) sonra ilk dəfə olaraq vəhşi gəmiricilərin bu xəstəliyin təbiətdə infeksiya mənbəyi olması fikri elmi surətdə sübut edildi. Akademik Y.N.Pavlovski və onun tələbələri P.A.Petrişeva, N.I.Latışev, Y.P.Vlasov və I.V.Qusyev tərəfindən aparılan tədqiqat (1931-1938) göstərdi ki, bu xəstəliyin təbiətdə infeksiya mənbəyi Türkmənistanda böyük qum siçanlarıdır, onların yuvalarında yaşayıb artan Flebotomus hünüləri isə vəhşi gəmiricilərdən xəstəliyin insanlara yoluxmasına səbəb olurlar. Əldə edilən məlumata istinad edərək akademik Y.N.Pavlovski yeni “təbii - ocaqlılıq” təlimini yaratdı. Bu təlim tezliklə beynəlxalq tibb və biologiya aləmində qəbul edildi. Məlumdur ki, yer üzərində insan, heyvan və bitkilərin xəstəlikləri mövcuddur. Heyvanların xəstəlikləri zoonozlar (yunan sözü “zoon” - heyvan, “nozos” - xəstəlik) adlanır. Zoonozların müəyyən qismi ancaq heyvanlarda xəstəlik törədir, insanlar isə xəstələnmirlər (məsələn: iribuynuzlu heyvanların taunu, donuzların taunu və s.). Zoonozların bır qismi isə əlverişli şərait yarandıqda insanlara birbaşa yoluxur və yaxud müxtəlif vasitələrlə, o cümlədən, onların ektoparazitləri ilə yoluxurlar. Bu amillər “canlı keçiricilər” adlanır. Belə xəstəliklərə transmissiv xəstəliklər (“transmissiya” - keçirmək sözündəndir) deyilir. Antropozoonoz xəstəliklər isə insanlara heyvanlardan yoluxmuş xəstəlikləri bildirir (“antropos” -insan, “zoon”-heyvan, “nozos”-xəstə- lik). Belə xəstəliklərə misal olaraq quduzluq və bu qəbildən olan xəstəlikləri göstərmək olar. Bir qrup xəstəliklər də vardır ki, yoluxma canlı keçiricilərin iştirakı olmadan baş verir (məsələn: təbii çiçək, difteriya, skarlatina və b.). Onlann törədiciləri xəstədən hava, təmas və digər yollarla keçir. Bəzi xəstəliklərin törədiciləri həm canlı keçirici vasitəsilə, həm də onların iştirakı olmadan bir sahibdən digərinə keçir (məsələn, tulyaremiya 40 növdən çox gəmirici və onlarla gənə növlərindən başqa, həm də su vasitəsilə və xəstə heyvanların dərisini soyarkən keçə bilər). Xəstəliklərin bir qismi isə ancaq insanlara məxsusdur: bunlara misal qızılca, skarlatina, difteriya və s., transmissiv xəstəliklərə isə 81 downloaded from KitabYurdu.org malyariyanı göstərmək olar. Belə xəstəliklər antroponoz xəstəliklər adlanır (“antropos” - insan, “nozos” xəstəlik). Müəyyən ərazidə daim rast gələn, kənardan gətirilməyən xəstəliklərə endemik xəstəliklər deyilir. Qansoran həşərat və gənələr xəstələrin qanını sorarkən onunla birlikdə xəstəliyin törədicilərini də udurlar. Əgər qansoran həşəratın daxili mühiti əlverişlidirsə, törədicilər orada inkişaf edir və ya ömrünün bir hissəsini keçirir və təkrari qansorma zamanı törədicini yoluxdurmaq qabiliyyətinə yiyələnirlər. Törədiciləri keçiricilərlə ötürmək qabiliyyətinə malik olan xəstələr və ya parazitgəzdirənlər törədici ilə yoluxmuş canlı donor, törədiciləri qəbul edən (alan) orqanizm isə resipiyent adlanır. Törədicini qəbul edən (resipiyent) orqanizm heyvan və insan ola bilər. Transmissiv xəstəliklərin əksəriyyətində törədici ancaq canlı keçiricilərlə yayılır (sarı qızdırma zamanı Aedes cinsindən ağcaqanadları; malyariya zamanı Anofeles cinsindən olan ağcaqanadları; gənə ense- falitində Jxodes persulcatus və digər iksodid gənələri və s.). Bunlar spesifik obliqat transmissiv xəstəliklər adlanırlar. Bir çox transmissiv xəstəliklərin mənbəyi (ocağı) insan yaşamayan yerlərdə - təbiətdə olur. Belə xəstəliklərin ocağı təbii, xəstəliklərin özü isə təbii-ocaqlı xəstəliklər adlanır. Transmissiv və parazitar xəstəliklərin təbii ocağı biosenoz təşkil edərək kompleks heyvanlara malik müəyyən coğrafi landşaftın ərazisində yerləşən biotop və ya sahədir; bu zaman əlverişli mikro və makro iqlim şəraitində biosenozun tərkib hissələrinin növ və növarası əlaqələri təbii ocaqda törədicinin arasıkəsilmədən dövr etməsini təmin edir. Təbii ocaq törədicinin mütəmadi dövr etməsi hesabına uzun müddət saxlanır. Təbii-ocaqlı transmissiv xəstəliklər aşağıdakı xassələrə malikdirlər: Hər bir transmissiv xəstəliyin inkişafı infeksiya mənbəyi ilə keçirici və resipiyent arasındakı münasibətdən asılıdır, keçirici donorun qanını sorduğu zaman yoluxur. Təkrari qansorma zamanı o, donordan aldığı törədicini resipiyentə - heyvana keçirir. Yoluxmuş resipiyent isə öz növbəsində yeni keçiricilər üçün donor ola bilər. Beləliklə, bu proses təkrarlanaraq törədicinin bir orqanizmdən digərinə keçməsini təmin edir. Təbii ocaqda törədicinin saxlanmasını təmin edən elementlərin cəminə isə biosenoz deyilir. Qeyd etmək lazımdır ki, biosenozu təşkil edən elementlər bir- biriləri ilə müxtəlif əlaqədə olur, bu əlaqələr biosentik əlaqələr adlanır. Bu növ əlaqələr öz xüsusiyyətinə görə müxtəlif olur: bir halda bunlann arasında qida (trofik) əlaqəsi ola bilər, 82 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|