Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

1.Mədəniyyət müəssisələrində tətbiq edilən təlim üsullarına aid  misallar 

   gətirin. 

2.Təlim  üsullarını hər kəs öz  ixtisası əsasında izah etsin. 

3.Təlim üsullarına verilən müasir  tələblər. 

 

 

 

 

---

TƏRBİYƏ İLƏ ÖZÜNTƏRBİYƏ 

 PROSESESİNİN DİALEKTİKASI 

 

Şəxsiyyətin formalaşması müxtəlif amillərin ziddiyyətli təsiri əsasında baş verir. Bura, həmçinin xarici 

və daxili təsirlər, onlar arasında olan dialektik vəhdət və ziddiyyət daxildir. İnsanların mənəviyyəti, əxlaqı 

və digər keyfiyyətləri bu təsirlər əsasında formalaşır, baş verir. Xarici ziddiyyətlər dedikdə pedaqoji təsirlər 

nəticəsində baş verən ziddiyyətlər başa düşülür. Pedaqoji təsirlər o zamansəmərəli nəticə verir ki, o tərbiyə 

olunanların  daxili  aləminə  təsir  etsin,  mənəviyyətini  hərəkətə  gətirsin.  Meyilləri  gətirməsi  deməkdir, 

tərbiyənin tərbiyə olunanı özünə nəzər salmaga, malik oldugu adətləri təhlil etməyə məcbur etsin deməkdir. 

Tərbiyə  hər  bir  tərbiyə  olunanı  lazimi  qaydada  hərəkət  edib  etmədiyini  üzərində  düşünməyə  məsbur 

etməlidir.  Bu  təhrik  etmə,  düşündürmə  və  nəzarət  özüntərbiyənin  əsasını  təşkil  edir.  Özünü  dərk  etmə, 

özünü başa düşmə özüntərbiyənin ilk əsas pilləsidir.Özünü dərk edən insanın özünü yenidən tərbiyə etməsi 

ondan həm də iradi güc tələb edir. Yəni insan lazım olan zəruri 2 hərəkətləri icra etməyi öyrənməyə məcbur 

etməlidir.Çünki  insanın  malik  olduğu  hərəkət  və  davranışlar  yeni  qaydada  hərəkət  etməyə  mane  olur, 

fəaliyyəti  məhtudlaşdırır.  Bu  isə  insanın  hərəkət  və  davranışlarında  ziddiyyətlərin  meydana  gəlməsinə 

səbəbəb olur. 

Bu daxili hərəkətə gəlmə isə özüntərbiyyənin, özüntərbiyə meyillərinin əsasını yaradır. İnsan özünü, hərəkət və 

davranışlarına nəzər salır, təhlil edir. Müsbət və mənfi keyfiyyətlərini dərk edir. Mənfi keyfiyyətlərini aradan qaldırmaq 

arzusu yaranır. Özündə müsbət keyfiyyətlər olmasını istəyir. Bu isə tərbiyənin özüntərbiyə metodudur. 

Özünütərbiyə sistemli təlim müəssəsilərində düz istiqamətdə, yeni cəmiyyətin tələbləri  istiqamətində 

aparılır. Belə ki hər şagird və ya tələbə kənar tərbiyə təsirləri ilə yaranmış adət və münasibətlərin düzgün 

olmadığını, həm cəmiyyət həm də özü üçün yararsız olduğunu dərk edir və bu adətlərin dəyişdirilməsi üçün 

şüurlu  səy  göstərir.  İstehsal  prosesində  isə  artıq  bu  özüntərbiyə  motivləri  dəyişir.  Bu  dəyişmə  isə  həm 

neqativ həm də pozitiv istiqamətdə gedə bilər. Belə özüntərbiyə prosesində mühit əsas rol oynayır. Beləki 

fəaliyyətə başlayan şəxs malik olduğu bilikləri yeni fəaliyyət üsulları ilə tətbiq etməyə səy göstərir. Onun 

fəaliyyətinə  isə  müəssədə  müxtəlif  münasibətlər  yaranır.  Bura  həm  rəsmi  iş  münasibətləri  həm  də  qeyri 

rəsmi münasibətlər aiddir. Belə münasibətlər  həm obyektiv həm də subyektiv xarakter daşıyır. Tətbiq edilən 

ideya,  fəaliyyat  üsulu  müəssəsinin  mənafeyinə  uyğun  olmadıqda  o  qəbul  edilmir,  ümumi  işin  xeyrinə 

olduqda  isə  qəbul  edilir.  Bu  «  qəbul  edilməmə  »  obyektiv  səbəbfərddə  müxtəlif  münasibət  yaradır.  Bu 

münasibət hər kəsə özünə və özünün malik olduqlarına yenidən nəzər salmağa məcbur edir. Fərd dərk edir 

ki, özündə yeni keyfiyyətlər formalaşdırılmalıdır. Bu tələb obyektiv olub ımüəyyən mənada onun həyatını 

müəyyən  edir.  Bəzən  isə  ona  qeyri  obyektiv,  subyektiv  səbəblər  mane  olur.  Bu  vəziyyət  də  şəxsiyyətdə, 

onun rəftar və davranışında yeni keyfiyyətlər yaradılmasına səbəb olur. 

Özüntərbiyə  məktəb  illərindən  başlanır.  Beləki  aparılan  bütün  tərbiyə  işi  özüntərbiyə  tələbləri 

yaratmalıdır.  Hər  şagird  verilən  əxlaqi  tələbi  özünün  hərəkət  və  davranışlarında  formalaşdırmağa 

çalışmalıdır.  Bu  formalaşdırma  səyi,  fəaliyyəti  özüntərbiyədir.  Özüntərbiyə,  göründüyü  kimi,  insanların 

daxili  səyləri  ilə  bağlıdır.  Bu  daxili  səylər  isə  xariji  təsirlərin  məzmunu  ilə  şərtlənir.  Daxili  səy  həmdə 

insanların  risixi  inkisi  ilə  vaglıdır.  İnsan  öz  pisixi  inkişafına  nəzarət  etdikdən  sonra  özüntərbiyə  başlanır. 

Ona görədə insanların şüurlu surətdə özüntərbiyəsi yetkinlik, insanın özündərk etməsi dövründən başlanır. 

Özündərketmə  dövründə  tələbat  özüntərbiyə  metoduna  çevrilir.  Ancaq  həyat,  yaşamaq,  yəni  özüntərbiyə 

obyektiv,  real  həyatı  təlabata  sevrilir.  O,  yenidən  tərbiyə  vastələri  axtarır,  özündə  yeni  keyfiyyətlər 

formalaşdırmanın zəruriliyini dərk edir. Bunun üsün zəruri olan tələbatlar özüntərbiyə motivinə çevrilə bilər. 

Bu  tələblər  insanların  yaşadığı  və  fəaliyyət  göstərdiyi  maddi  həyyatdan  doğan  tələbatlardır.  Məhz  bu 

tələbatlar əsasında insanlar öz hərəkət və davranışlarında yeni keyfiyyətlər formalaşdırır. Artıq şəxsiyyət öz-

özündə yeni əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırmağa səy göstərir. Bu isə özüntərbiyəni tərbiyyədən fərqləndirən 

əsas və başlıca şərtdir. 

Özüntərbiyə  formalaşdırılacaq  əxlaqi  keyfiyyətlərlə,  cəmiyyətin  tələb  etdiyi  yeni  keyfiyyətlərlə  – 

şəxsin malik olduğu adət və rəftarlara, o imkanlara uyğun gəldikdə daha asanlıqla baş verir. 

Özüntərbiyə  anlayışı  geniş  mənada  özüntəhsil  anlayışını  da  əhatə  edir.  Dar  mənada  isə  tərbiyə 

cəmiyyətin və fəaliyyətin tələbi əsasında özüntərbiyəni mənəvi  keyfiyyətlərin formalaşdırılması və ya hər 

hansı  əxlaqi  keyfiyyətin  adət,  davranış,  rəftarında  çıxarması  prosesidir.  Özüntərbiyənin  özündərketmə, 

özünü məcbur etmə , özünənəzarət, özünü ələalma kimi anlayışları mövjutdur. 

        Özüntərbiyə rəhbərlik. 

Özüntərbiyə rüşeyimləri tərbiyyənin ilk mərhələlərindən başlanır. Yəni verilən tərbiyə tələbləri şüurlu surətdə 

mənimsədildikjə,  uşağın  özü  tərəfindən  transformasia  edildikjə  özündərketmə,  özünü  məjbur  etmə  meyilləri  ilə 

başlanır. Bu prosesə məhz müəllim rəhbərlik etməlidir. Müəllim tərbiyə tələbləri verdikjə uşaq şəxsiyyətinə, onun 

güjünədə  mürajiət  etməlidir.  Yəni  tərbiyəçi  və  müəllim  tərbiyə  tələbləri  ilə  tərbiyə  olunanın  fəaliyyətinə  elə 

---