______________Milli Kitabxana_____________
226
Assuriya hökmdarı I Adadnirari (e.ə. 1307-1275) Azərbaycan
ərazisinə bir neçə yürüş etmiş, lakin ölkənin içərisinə girə
bilməmişdi. Yerli tayfalar arasında birlik yox idi. Kutilər bir
müddət Adadnirarinin hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Az
sonra kutilər üsyan qaldırdılar. Lakin Assuriya hökmdarı I
Salmanasar (e.ə. 1274-1245) kutilərin üsyanını yatırdı.
E.ə. II minillikdə qədim Azərbaycan tayfaları turukkilər,
lullubilər, kutilər və onlara yaxın olan şubarlar (subirlər)
Assuriyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxmış və müstəqillik
uğrunda mübarizə aparmışlar. Tayfa başçıları və xırda hökmdarlar
vahid dövlət halında birləşməmiş, buna görə də Assuriyaya güclü
müqavimət göstərə bilməmişlər. Lakin müharibələr qədim
Azərbaycan tayfalarının yenidən dövlət halında birləşməsini
zəruri edirdi. E.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəlində qədim
Azərbaycan yeni dövlət qurumlarının meydana gəlməsi ərəfəsində
idi.
Bütün xalqlar özlərinin mədəniyyətlərini yaratmışlar.
Xalqların mədəniyyətlərini «zəngin» və yaxud kasıb»
mədəniyyətlərə bölmək düzgün olmazdı. Bir sıra mədəniyyətlər
ciddi tədqiq edildikdən sonra onların nə qədər zəngin olduğu aşkar
olur. Elmi ədəbiyyatda ən çox öyrənilən Misir, Hindistan, Çin,
İran, Yunan mədəniyyətləri ilə yanaşı, öyrənilməyən, yaxud da az
öyrənilən, ona görə də az təbliğ olunan, tarix, ədəbiyyat və s.
dərsliklərə düşməyən mədəniyyətlər də vardır. Belə
mədəniyyətlərdən biri də Azərbaycan mədəniyyətidir. Azərbaycan
mədəniyyət tarixinin ümumtürk mədəniyyəti kontekstində
öyrənilməsi olduqca məqsədəuyğundur. Coğrafi amil də nəzərdən
qaçırılmamalıdır. Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının böyük
əksəriyyəti (türk dilinin bu və ya digər dialektində danışan
xalqların ümumi sayına görə təxminən yarısı) keçmiş SSRİ
ərazisində yaşayır.
Şübhəsiz, Şərqi Sibirdən Baltik dənizinə qədər uzanan
ərazilərdə məskən salıb yaşayan bütün böyük və kiçik türk
xalqları bir ana kök üzərində meydana gəlmişdir. Ana türk
(prototürk) cəmiyyəti parçalanıb dağıldıqdan sonra yaxın-uzaq
ölkələrə yayılmış, vahid siyasi, iqtisadi, mədəni əlaqələr kəsilmiş,
______________Milli Kitabxana_____________
227
hər bir türk qəbiləsinin tədricən özünəməxsus mədəniyyəti,
iqtisadiyyatı və siyasi dünyagörüşü formalaşmağa başlamışdır.
Nəticədə qədim türk xalqları həm əsarətə aldıqları, həm də
əsarətinə düşdükləri xalqların dinləri, adət-ənənələri və s. ilə tanış
olmuş, onların mühüm mədəni ünsürlərini mənimsədikləri kimi,
özlərinin də mədəniyyətini onlara mənimsətmişlər. Qonşu
xalqlarla qarışmaq nəticəsində onların bütün mədəni-mənəvi
sahələrində olduğu kimi, hətta antropoloji quruluşlarında belə
ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, bir
ana kökdən ayrılan həmin qohum türk qəbilə və xalqlarını
birləşdirə biləcək ən qədim xüsusiyyətlər məhz onların dilində,
folklorunda və mifologiyasında qorunub saxlanmışdır.
Azərbaycan mədəniyyəti dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir.
Birinci mərhələ ümumtürk, ümumbəşəri, arxaik-totemistik inkişaf
mərhələsidir. Burada mifologiyada bir sıra heyvanlar, xüsusilə
öküz mifi başlıca yer tutur. İkinci mərhələ qurd görüşünün öküz
mifizmi ilə çarpazlaşması
mərhələsi adlandırmaq
məqsədəuyğundur. Mədəniyyətin həmin inkişaf mərhələsi
həqiqətlərlə yarımhəqiqətlər şəklində bizə gəlib çatan erkən
xaqanlıq-anaxaqanlıq və ataxaqanlıq, eləcə də daş kitablar və
abidələrdə tarixi iz qoymuş xaqanlıq əxlaqi-fəlsəfi dünyagörüşü
ilə bağlıdır. Mədəniyyətin üçüncü inkişaf mərhələsi zərdüştlük -
maqların dini təlimi - xeyir və şərin əbədi mübarizəsi dövrü ilə
əlaqələndirilməlidir.
Dördüncü inkişaf mərhələsi islamın Azərbaycanda
yayılmasından başlanır. Həmin dövrləri bir neçə mərhələyə də
bölmək mümkündür.
Azərbaycan ərazisində Manna, Midiya, Atropatena və
Albaniya dövlətləri fəaliyyət göstərmişdir. Lakin hələ dövlət
meydana gələnə qədər Azərbaycanın ilk sivilizasiya mərkəzi
olması arxeoloji qazıntılar sayəsində sübut edilmişdir. Quru-çay
və Azıx mağarası sakinlərinin hazırladıqları ilk əşyalar kobud
çapacaqlar, müxtəlif qəlpələrdən düzəldilmiş qazıyıcı və deşici
alətlər olmuşlar. Onların bir çoxunun ağırlığı 4-5 kq-dır.
Arxeoloqlar Qazax rayonunda Damcılı, Daşsalahlı, Tağlar
mağaralarında yüz səksən-iki yüz min il bundan öncə, insana daha
______________Milli Kitabxana_____________
228
çox bənzəri olan məxluqların yaşadığını aşkar etmişlər.
Azərbaycan ərazisində şüurlu insan (homo sapiyens) otuz-qırx
min il bundan qabaq təşəkkül tapmışdır. Bu dövrdə insanlar daha
mükəmməl ov aləti - ox ilə yayı icad etmişdilər. Şüurlu insanlar
hələ on min il bundan əvvəldən başlayaraq Qobustan qaya
rəsmlərini yaratmışlar. Qayaların üzərində yaradılmış müxtəlif
rəsmlər - ov səhnəsi, yallı getmək və s. həmin dövrdə yaşayan
insanların şüurunun yüksək səviyyədə olmasını göstərir. Qobustan
uzun dövr ərzində yaşayış məskəni olaraq qalmışdır. Maldarlığın,
əkinçiliyin meydana çıxdığı (VI minillikdən) və ondan sonrakı
dövrdə bu insanların qayalar üzərində qoyub getdikləri misilsiz
qiymətə malik dilsiz şahidləri onların dənizçiliklə də məşğul
olduqlarını göstərir. Qayalar üzərindəki qayıq rəsmi, qayığın baş
tərəfində günəş təsviri bu torpağın aborigenlərinin dünyanın ən
qədim mədəni xalqlarından biri olan şumerlərlə bilavasitə əlaqədə
olduqlarına dəlalət edir. Abşeronda, qədim Naxçıvanda,
Gəmiqayada, Kəlbəcər ərazisində qaya rəsmləri kifayət qədərdir.
Oddan istifadənin başlanması, ilk geyimlər, ilk yaşayış
yerinin salınması, ilk nəqliyyat vasitələrindən istifadə olunması,
müxtəlif əmək alətlərinin hazırlanması, gil qablar, heyvanların
əhliləşdirilməsi və s. sivilizasiyaya doğru böyük addımların
atılması hesab olunmuşdur.
Azərbaycan dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən
biridir. Qobustan qaya rəsmləri e.ə. XIII-X minilliyə aiddir. Onlar
siluet şəklində ön, arxa və yan tərəfdən təsvir edilmiş,
kürəklərində kaman olan ovçuların sxematik təsvirlərindən
ibarətdir. Son mezolit dövründə (e.ə. X-VIII minilliklər)
yaradılmış əzəmətli öküzlərin realistik qaya təsvirləri də
diqqətəlayiqdir. Bu təsvirlər təxminən öküzlərin özü boyda
cızılırdı.
İbtidai insanların primitiv şəkildə silahlanması və vəhşi
öküzlərin qüvvətli heyvan sayılması ovçuları gələcək ovlara çox
diqqətlə hazırlaşmağa və sonsuz məşqlər keçirməyə məcbur
edirdi. Bu məşqlər isə sonralar ayinlərə çevrilirdi. Dini görüşlər
formalaşdıqdan sonra həmin ayinlər sehrbazlıq ayinlərinə
çevrilirdi. Əcdadlarımızın ibtidai qəbilə quruluşundakı totemistik
Dostları ilə paylaş: |