Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- « k a in a t, m a teriya n ın canlı və can sız aləm i ecazkar m öcü zələr, seh irli m ək a n la r və h adisələr d iya rıd ır»
yaşamağa əlverişli şərait yaradan diridoğmaya və balaların südlə yemlənmə- sinə uyğunlaşmışlar, istiqanlıdırlar, mərkəzi sinir sistemi və bütün analiza- torlar yüksək ali dərəcədə inkişaf etmişdir, mürəkkəb davranışlıdırlar (bə ziləri ultrasəs exolokasiyasma malikdir), populyasıyalarda münasibətləri «ictamailəşmişdir». Qidalanmasına görə onların
(qaban, do nuz, porsuq),
(gəmiricilər, dovşankimilər, dırnaqlılar və b.),
(cücü yeyənlər, əksər yarasalar, kürəkayaqlılar, balınakimilər, yırtıcılar) qrupları mövcuddur. Əksər məməlilər fəal həyat tərzi keçirir. La kin qida çatışmazlığı, ya da çətin əldə edilməsi bəzi növlərdə qeyri - fəal hə yat tərzi keçirməyə məcbur olmuşlar. Məsələn, ayılar, yenot iti, porsuq qışın əvvəlində uzun müddətli qış yuxusuna gedir. Bu zaman onların orqa nizmində bədən temperaturu (37°C), ürək, tənəffüs fəaliyyəti normal qalır, narahatçılıq və təhlükə yarandıqda isə heyvan dərhal ayılır. Bəzi məməlilər (sünbülqıran, yarasalar, marmot) isə dərin yuxuya gedir, bədən temperaturu O0C-ə qədər enir. Digər qrup məməlilərdə çox maraqlı bir hadisə-yay yuxusuna getmə baş verir (səhraların sakinlərində). Hazırda planetimizdə 4675 məməli növü olmaqla, 1985-1995 -ci illərdə onların 151 ycnı (əvvəllər elmə məlum olmayan) növü aşkar olunmuşdur. Azərbaycanda 97 məməli növü qeydə alınıb. Respublikamızın teriofaunasına (məməlilər) introduksiya (gəlmə) yolu ilə ərazimizə daxil olanlar da nəzərə alınmaqla (Amerika jenotu, qunduzlar, vəhşi ada dovşanı) 100 növ daxildir: c ü c ü y c y ə n l ə r yarasalar dovşankimilər gəmiricilər yırtıcılar kürəkayaqlılar cütdırnaqlılar - 13 növ, 7 cins, 3 fəsil: - 26 növ, 11 cins, 3-fəsil; 2 növ, 2-cins, 1 fəsil; -3 1 növ, 17-cins. 7-fəsil; - 19 növ, 12-cins, 6 fəsilə; - 1 növ, 1-cins, 1-fəsil; 8 növ, 7-cins, 3-fəsil.
Teriofauna haqqındakı paleontoloji məlumatlar, müxtəlif gene- fondların zəngin kolleksiyaları, yayılması və ekologiyası N.K. Vereşşagin tərəfindən müfəssəl surətdə öyrənilmişdir. Quşlar sinfi (Aves)-yüksok və stabil bədən temperaturuna (42,2-45,541) malik olan onurğalılardır, 180 mln. il öncə Yerin inkişafının yura dövründə qədim sürünənlərdən əmələ gəlib, bədənləri lələklərlə örtülüdür (tempera turu tənzimləyir və uçuş zamanı xüsusi rol oynayır), uçmaq qabiliyyətinə malikdirlər (bəzi lələklilərdə-pinqvinlər, dəvəquşular-bu qabiliyyət ikincili hadisə kimi itirilmişdir). Skeletin pnevmatikliyi, hava kisələri, ön ətrafların qanadlara çevrilməsi, döş əzələlərinin güclü inkişafı, dişlərin olmaması, metabolizmin yüksək səviyyədə icra olunması, diridoğmanın qeyri-möv- cudluğu və mədənin sadə quruluşu quşların uçmasına zəmin yaradan amillərdir. Populyasiyaların fərdləri arasındakı əlaqə olduqca sıxdır, heyvan 423
və bitki mənşəli yemlərlə qidalanır, buzlu şimaldan tutmuş qızmar cənuba və çox yüksək dağlara qədər Yer kürəsində geniş yayılıb, baş beyni, analiza- torlar (əsasən isə görmə və eşitmə) yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir, yumur ta qoymaqla çoxalır, balaları kürt yatan quşun (ananın) bədən temperaturu hesabına inkişaf edir. Quşların səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onlarda nəsil qayğısının-yuva qurma, kürt yatma, balalara qayğı göstərmək, onları yemləmək, yuvadan çıxana qədər nəzarət altında saxlamaq, müdafiə etmək və s. güclü olmasıdır. Əfsuslar olsun ki, yuvanı tərk edən balalar valideyn qayğısını tamamilə unudur və onları etiraf etməyərək ayrılırlar. Onların ay rı-ayrı növləri bədən quruluşuna və böyüklüyünə görə bir-birindən xeyli fərqlənir (kolibri quşunun kütləsi-2 q, dəvəquşununku isə-90 kq-a qədər, yu murtası isə 2 kq). Hazırda planetimizdə 8500-ə yaxın müxtəlif quş növü olmaqla onlar 40 dəstəyə bölünür. Ölkəmizdə
17 dəstəsi. 59 fəsiləsi və 18
cinsi təmsil edən 423 növ və yarımnövü qeydə alınmışdır (Q.Mustafayev, 1985). Onlardan 152 növ oturaq, 93-köçəri (245 yuvalanan növ və yarımnöv), 97-qışlayan, 46-ötüb keçən və 32-azıb gələnlərdir. 36 növün 124-ü monotipikdir (yarımnövləri yoxdur). Ağac-kol quşları arasında oturaq və köçəri yuvalayanlar 87,5%,
açıq biotopların sakinləri arasında yuvalayanlar - 72.5, evzitop quşlar arasında isə -80% təşkil edir. Quşların yayılmasında
xarakterik olmaqla, ovalıq dağətəyi zolaqda daha çox məskunlaşır (347 növ, 95%), dağ-meşə qurşağında ornitofauna çox zəifdir (137 növ, 38%), yüksək dağlarda isə-yalnız 6 9 növ (19%) məskunlaşıb ki, onların da 1/3 hissəsi Kiçik Qafqaz hüdudlarını aşmır. Azərbaycanın ərazisi 2 coğrafi dairəy э -Q a fq a z və
Ön A siy a bölünür. Qafqaz dairəsində 405 növ və yarımnöv, Ön Asiyada iso 390 növ qeydə alınmışdır. Dünya okeanı təkcə su heyvanlarının deyil, həm də müxtəlif növ su quşlarının vətənidir. Avrasiyanın şimalında yerləşən dənizlərin sahilboyu ərazilərində, həmçinin adaların (Novosibır, I'rans-İosif, Şimal və Yem Torpaq) və yarımadaların (Çukot, Kola) sahillərində yay fəsli həddindən çox və müxtəlif növ ornitofauna məskunlaşaraq olduqca qeyri- adi, ağıla- gəlməz dərəcədə heyrətamiz, əsrarəııgic və möcüzəli bir təbiət mənzərəsi- peyzaj, tablo yaradır. Burada həm müxtəlif quruluşlu və rəngli quşların özləri, həm də onların gözəl, fərqli səsləri, cəh-cəhləri sanki məşhur bəstəkar ların simfoniyasını xatırladır, insanı tamamilə məst edərək möcüzəli, ecazkar bir aləmə aparır. Bu qeyri-adi mənzərəyə malik olan möcüzəli ərazilər
adlanaraq ornitoloqlann, məşhur səyyahların, eləcə də turistlərin diqqətini həmişə cəlb edir. Iləmin unikal mənzərədən insanlar zövq alır, təəccüblənir, heyrətlənir, təkrarən yenidən «quş bazarnmı görmək arzusu ilə yaşayır, ondan qətiyyən ayrılmaq istəmir. Dahi K.Marks bəlkədə, belə möcüzələrə görə « k a in a t, m a teriya n ın canlı və can sız aləm i ecazkar m öcü zələr, seh irli m ək a n la r və h adisələr d iya rıd ır» demişdir. 424 Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|