Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
müdafiə reaksiyasının məcmusu ümunu adaptasiya, yaxud
stress sindromu adlanır. Stress özünün xarakterinə görə-spesifik, mənşəyinə görə ısə-qeyri spesifik sindrom hesab edilir. Stressin qeyri-spesifik reaksiya hesab edilməsinin əsas səbəbi onun müxtəlif qıcıq amillərinin (mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji, sosial, psixoloji) təsirindən yaranmasıdır. Onun spesifik sindrom hesab edilməsinin əsas səbəbi isə müxtəlif yabançı maddələrin (toxuma ekstraktı, formalin), təmizlənmiş hormonların (adrenalin, insulin), fiziki amillərin (soyuq, isti, səs, işıq, radiaktiv şüalanma), zədələnmələrin (travm alann), ağrı qıcıqlarının, güclü əzələ gərilməsinin (kontrakturanın) nəticəsində yaranmasından asılı olmayaraq orqanqizmdə oxşar əlamətlərin müşahidə olunmasıdır. Bu zam an əsasən böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsi böyüyərək onda lipoidlərin və xolesterinin miqdarı azalır, timolimfatik aparat (timus vəzi və limfa düyünləri) kiçilir (atrofiya olunur), mədə- bağırsaq sistemində yaralar və xoralar əmələ gəlir və s. Ə traf mühitin ekoloji stresslərinin təsirindən insan və heyvan orqanizmində fizioloji prosesləri pozan müxtəlif reaksiyalar, qastro-enteritlər, ürək-damar xəstəlikləri, hipertermiya, raxit, oynaq və dəri xəstəlikləri baş verir. Stress amillərinin təsirindən müxtəlif periferik sinir reseptorlannın qıcıqlanmasından yaranan oyanma mərkəzə qaçan sinir lifləri (neyronlar) ilə baş beyinin böyük yarımkürələrinə, oradan isə hipofizin ön payının hormonal fəaliyyətinin tənzim olunmasına nəzarət edən hipotalamusa ötürülür. Hipotalamusda hazırlanan mürəkkəb kimyəvi maddələrin-kortikotropin-relizinq hormo nunun təsirindən hipofızdə adrenokortikotrop hormonu (AKTH) sintez edilir. Bu hormonun qanda maksimal miqdarı stressorlann təsirindən 2-2,5 saat sonra müşahidə olunur. Həmin hormonun təsiri nəticəsində oyanma simpatik sinirlərlə böyrəküstü vəzin beyin maddəsinə ötürülür və nəticədə «hayacan hormonu» sayılan adrenalin sintez edilir. Adrenalinin sintezi adətən stressorlann təsirindən 7-10 dəqiqə sonra başlayır və hipofızdə AKTH sintezinə zəmin yaradır. Adrenalin, onun sələfi noradrenalin və noradre- nalinin sələfi dofamin katexolaminlər sayılır. Katexolaminlər bioloji fəal maddələr olub, orqanizmin sakit vəziyyətindən təcili oyanma vəziyyətinə keçməsini təmin etməklə, onun uzun müddət həmin vəziyyətdə qalmasına zəmin yaradır. Stress zamanı cinsiyyət vəziləri bürüşür, öz fəallığını itirir. Stress reaksiyalarına bütün heyvanlar həssaslıq göstərir. Lakin donuzlar stressorlann təsirinə daha çox həssasdır. Donuzlarda stressin üç əsas sindro mu -
və yumşaq, solğun rəngli, eksudativ (sulu) ət sindromu (PSE) aşkarlanıb. Yaman keyfiyyətli hipertermiya yüksək penet- rantlı resessiv əlamətlərin növbələşməsi nəticəsində yaranır. MHS-sindro- muna həssas olan donuzlar H a ln H al", qeyri - həssaslar isə - H a lN H a lN yaxud I I a l N H al" genotipinə malikdir. Bəzi ölkələrdə PSS-sindromunun dərəcəsini azaltmaq məqsədilə halotan testindən geniş istifadə olunur. Stress reaksiyalan xüsusilə havanın tem peraturunun həddindən çox yüksəlməsinin, güclü səs - küyun, radioaktiv şüalanmanın, uzun müddətli nəqliyyat vasi tələri ilə (avtomobil və vaqonlarla) bir ərazidən başqa əraziyə daşınmanın,
mülayim iqlim şəraitndən sərt iqlimə keçmənin, aclığın, susuzluğun bütün heyvanların orqanizminə neqativ təsirləri əksər hallarda ağır fəsadlarla nəti cələnir. Donuzlar, quşlar və atlar yüksək və çox aşağı temperaturun təsirinə olduqca həssasdır. Y uxanda qeyd olunan qıcıq amilləri kənd təsərrüfatı hey vanlarının və quşların məhsuldarlığına güclü neqativ təsir göstərir. Bu zaman qaram alların ət, süd, balavermə, qoyunların ət, süd, yun, balavermə, quşların ət vo yumurta, donuzların ət və balavermə məhsuldarlığı çox azalır, bəzən isə tamamilə zəifləyir. Müəyyən edilmişdir ki, dəmir yolu xətlərinin, magistral avtomobil yollarının və təyyarə limanlarının yaxınlığında yerləşən iri və xırda buynuzlu heyvan, quşçuluq (broyler) və donuzçuluq fermaların da güclü səs-küy slressoru həmin heyvanların məhsuldarlığını çox azaldır vo anom al nəsil törəmələrinin artmasına zəmin yaradır. Hazırda alimlər bütün növ stressorların təsirinə genetik cəhətdən daha çox davamlılıq göstərən heyvan və quş cinslərinin seleksiyasına xüsusi önəm verir. Lakin hələlik bu sahədə aparılan tədqiqatlar davam etdirilir və yaxın gələcəkdə mütləq öz pozitiv həllini tapacaqdır. Heyvanlarda slress reaksiyaları və onları törədən ekoloji amillərin neqativ təsirləri E.M. Hüseynov və R.İ.Rzayev tərəfindən ədəbiyyatda daha geniş və müfəssəl təsvir olunduğu üçün həmin məlumatların olduğu kind şərh olun masını məqsədəuyğun hesab edirik. («Ekoloji stresslərin heyvandarlıqda rolu», «Azərbaycan aqrar elmi» jurnalı, Jfs-1, 1991). Xarici mühit amilləri, heyvanların saxlanma şəraiti və heyvandarlıq binalarının mikroiqlim göstəriciləri kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizminə böyük təsir göstərir. Belə ki, qeyd edilən amillərin dəyişilməsi orqanizmdə müəyyən reaksiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Təbiətindən asılı olmayaraq həmin amillər fizioloji və zərərli qruplara bölünür. M əlumdur ki, orqanizm daim xarici mühitin fizioloji amillərinin (temperatur, işıq, Günəşin müxtəlif şüalan vo s.) təsirinə məruz qalır. Heyvan isə həmin təsirlərə uyğunlaşır, onun orqanizminə adekvat qıcıq amili kimi təsir göstərir və heç bir zərər vermir. Lakin zərərli amillər heyvan orqanizminə qeyri-adekvat qıcıq amili kimi mənfi təsir göstərir, orqan və sistemlərin normal fizioloji fəaliyyətini pozur. Bu cür zərərli amillər ekstremal (fövqolado) qıcıq amilləri adlanır. Orqanizmin adaptasiya qabiliyyətinin zəifləməsi, onun fizioloji imkanları ilə xarici mühit amilləri arasındakı qeyri-mütənasiblik stress vəziyyəti yaratm aqla heyvanın məhsuldarlığına, boy vo inkişafına mənfi təsir edir. Stress qüvvətli qıcıqların, yaxud müxtəlif xarici və daxılı mühit amillərinin təsirindən orqanizmdə yaranan Fizioloji proseslərin məcmuundan ibarət olub, uyğunlaşma, müqavimətin yüksəlməsi, bəzən isə xəstələnmə və ölümlə nəticələnir. Stress üç əsas mərhələdən-Лзуйеал
(müdafiə qüvvə lərinin səfərbərliyə alınması),
(müqavimətin) yaranması (gərgin vəziyyətə uyğunlaşm a- adaptasiya) və
ibarətdir. Heyvan orqa nizmində isə stress vəziyyəti əsasən 2 mərhələdə (həyəcanlanma və rezistent- lik) baş verir. Həyəcanlanma (təşviş) mərhələsində orqanizmin bütün im kan ları səfərbər olunaraq sanki mübarizəyə hazır vəziyyətə gətirilir. Həmin mər hələ qısa müddətli olub, tüpürcək ifrazının artması, gözdən yaşın axması, 369
Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|