Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 4,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
temperaturun, əzələ tonusunun, qan təzyiqinin azalması, iltihabı - nekrotik proseslərin əmələ gəlməsi, immunitet yaradan orqanların (timus, limfa dü yünləri, dalaq və s.) kiçilməsi və s. ilə səciyyələnir. Bu zaman böyrəküstü və zin horm onu adrenalinin ifrazı güclənir və orqanizmin enerji ehtiyatı səfər bərliyə almır, qanda limfopeniya, eozinopeniya, leykositoz müşahidə edilir, orqanizmin toxumalarında üzvi maddələrin parçalanması sürətlənir, heyvan anqlayır, ət və süd, quşlarda isə yumurta məhsuldarlığı azalır, azot balansı aşağı düşür. Bu mərhələdə qan qatılaşır, mədə-bağırsaq sisteminin selikli qişasında sonralar yaraya çevrilən qan sızmaları əmələ gəlir. Stressin birinci mərhələsi 6-48 saat davam etməklə, stressorlar çox güclü təsir etdikdə bır neçə saat və ya gün ərzində ölümlə nəticələnir. Davamlılıq (adaptasiya) bi rinci mərhələnin davamıdır. Stressorun təsirindən maddələr mübadiləsi n o r mal hala düşür, məhsuldarlıq və diri kütlə bərpa olunur və s. Bu mərhələ bir neçə saatdan bir neçə günə, yaxud həftəyə qədər davam edir. Əgər stres sorun təsiri kəsilərsə və orqanizmdə fizioloji proseslər normal hala düşərsə onda stressin qarşısı almır, onun inkişafı dayanır. Müəyyən edilib ki, stressorlarm təsiri çox güclü və uzunmüddətli olduq da heyvan xəstələnir. Bu cür xəstəliklər adaptasiya xəstəlikləri adlanır və əsasən heyvandarlığın sənaye texnologiyasına keçirildiyi təsərrüfatlarda da ha çox müşahidə olunur. Həmin təsərrüfatlarda hətta zəif və qısa müddətli qıcıqların təsiri nəticəsində orqanizmdə maddələr mübadiləsi, normal fizi oloji proseslər pozulduğundan onların bərpasına əlavə yem və enerji sərf olunur. Həm məhsul vahidinə düşən yem vahidi artır, həm də istehsalın ren tabelliyi azalır. Orqanizmin ətraf mühitə uyğunlaşmasına daha çox enerji sərf olunduğundan ət, süd və digər məhsulların istehsalı üçün enerji ehtiyatı tükənir. H. Selye və başqa tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, stress zamanı müdafiə reaksiyalarının yaranm a mexanizmində əsas rolu endokrin vəziləri, xüsusilə hipotalamo-hipofizar-adrenalin sistemi oynayır. Hər hansı stress reaksiyası zamanı yaranan hormonal reaksiyaların hamısı sinir sistemi tərəfindən tənzim olunur və onun iştirakı ilə istənilən stress amilinə qarşı müvafiq cavab reaksiyası hazırlanır. Stressin mənfi nəticələrinin qarşısını almaq üçün stress reaksiyalarının başlanmasını müəyyən etmək vacibdir. Bu zaman zərərli amillər müəyyən edilir və heyvanlarda məhsuldarlığın azalma sının qarşısı almır. Stress ekstremal qıcıqlara qarşı orqanizmin ümumi vacib reaksiyalarının məcmuundan ibarət olduğu üçün yaranan kliniki əlamətlər qeyri-spesifik olur. Həmin əlamətlərə iştahanın zəilləməsı, itməsi, qorxu, na rahatlıq, əzələ titrəmələri, tənəffüsün və ürək vurğularının sürətlənməsi, oyanmanın və temperaturun artması, selikli qişaların sianozlaşması (göyər- məsi), məhsuldarlığın azalması, boyun inkişafının ləngiməsi, əlavə yemlərə tələbatın artması, xəstələnmə, ölüm və s. aiddir. Son zamanlar heyvanların stress vəziyyətinin qarşısını almaq məqsədilə onun əvvəlcədən müəyyən edilməsi üçün müvafiq diaqnostika üsullarından istifadə olunur. Bu müaymə üsulları ilə, hər şeydən əvvəl, endokrin sistemi, xüsusilə böyrəküstü və hipofiz vəzin funksional fəaliyyəti müəyyənləşdirilir. Kortikosteroidlərın miqdarını təyin etmək üçün hazırda A. N. Popov. V. Q. Şalyanin və B. N. Marbayev 370
(1971) tərəfindən hazırlanan fluoressensiya analizi üsulu daha çox işlədilir. Bu üsuldan istifadə etdikdə biokimyəvi üsula nisbətən 10-20 dəfə artıq dəqiq nəticə alınır, az miqdarda (0,1-0,2 ml) qan müayinə olunur, əlavə reaktivlər və avadanlıqlar tələb olunmur. Xüsusilə, körpə heyvanların periferik dam ar larından tez-tez alınan qan müayinəsinə əsasən bu üsulla stress vəziyyəti haqqında ətraflı məlumat toplanılır. Stress zamanı heyvan orqanizmində reaksiyaları müəyyən edərkən əsasən qanda şəkərin, askorbin turşusunun, xolesterinin, süd turşusunun miqdarının, kreatin indeksinin və purin əsaslorın- da azotun təyininin mühüm diaqnostiki əhəmiyyəti vardır. Məsələn, tempe ratur stressi, 40 saatlıq aclıq dietası və 15 saatlıq susuzluq zamanı böyrək- üstü vəzin toxumasında askorbin turşusunun m iqdan müvafiq surətdə 215,3; 167; 201 mq% olur. Diaqnostiki məqsədlə həmçinin qanda
və
laktudehidrogenazamn miqdarının təyin edilməsinin də böyük əhəmiyyəti vardır. Stress vəziyyətinin mərhələlərini müəyyən etmək üçün qan yaxm alarında leykositar formulu və 1 mm3 qanda eozmofillərin, limfosit- lərin və neytrofillərin m iqdan müəyyənləşdirilməlidir. Bu məqsədlə orqanizmin tabii rezistentlik amillarinin (leykositlərin faqositar fəallığı, qan serumunun bakteriosid, komplementar və lizosim fəallığı, qammaqlobulin- lərin, betalizinlərin, peroksidazaların), həmçinin, qanda ümumi zülalın, albuminlərın, lipidlərin, qələvi və turş fosfotazalarm, natrium, kalium, xlor, limon turşusunun miqdarı da nəzərə alınmalıdır. Qeyd edilən göstəricilərdən başqa, stress vəziyyətin yaranması müəyyən olunarkən heyvanların məhsuldarlığının (ət, süd, yun, balavermə, yumurta) və onların keyfiyyətinin azalmasına, yem məsarifinə, bala verməsinə, cinsiyyət fəallığına, xəstəliklərə davamlığma və s. diqqət yetirilməlidir. Stressin heyvandarlıqda müşahidə olunan əsas növlərinə
stresslər aiddir. Heyvan orqanizminə iqlim amilləri, xüsusilə binalardakı mikroiqlim böyük təsir göstərir. Heyvanların məhsuldarlığı 70-80% onların yemlənmə və saxlanma şəraitindən, 20-30% isə genetik amillərdən asılıdır. Örtülü heyvan darlıq binalarındakı hava
mühiti maddələr, istilik və qazlar mübadiləsinə, qanın fiziki-kimyəvi xassələrinə, bədən tem peraturuna və s. təsir edir. Orqanizmin qəbul etdiyi qida maddələrinin müəyyən hissəsi həmin amillərə uyğunlaşmaya sərf olunduğundan onun məhsuldarlığı azalır. Lakin bu amillərin təsiri orqanizmin adaptasiya imkanının hüdudunu keçdikdə stress vəziyyətinə səbəb olur. Binada normal mikroiqlimin olmaması stress vəziyyətinin yaranması, orqanizmin davamlılığının və məhsuldarlığının azalması və xəstəliklərin inkişafı üçün zəmin yaradır, Binanın mikroiqlimini təşkil edən fiziki-kimyəvi və bioloji amillər (temperatur, nəmlik, hava cərəyanı və elektrik yükləri ilə yüklənmə dərəcəsi, işıq şüalan, radioaktiv şüalanma, havanın kimyəvi tərkibi, onun tozla, göbələklərlə, helmint yum urtaları ilə. mıkroblarla, həmçinin zərərli qazlarla çirklənmə dərəcəsi) orqanizmin normal həyal fəaliyyətinə təsir edir. Lakin həmin amillərdən temperaturun orqanizmə təsiri daha böyük əhəmiyyətə malikdir. N orm al bədən temperaturunun saxlanmasına hər bir orqanizmin minimal enerji sərf 371
Yüklə 4,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|