Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
baş verir. Xam torpağın şumlanması zamanı təbii biosenozlardakı si- çanşəkilli gəmiricilər kütləvi surətdə məhv edilir. Dərin şumlama onların yuvalarını dağıdır, yem bazasını yox edir. Gəmiricilərin çoxu bilavasitə kotanın altında məhv olur, sağ qalanları isə yuvalarından və yemdən məhrum olub əlverişsiz temperatur şəraitində acından ölürlər. Az sayda sağ qalan gəmiricilərin bir hissəsi şumun kənarına, yol qırağına və ya otlaq sahəsinə çataraq orada məskunlaşır. Torpağın' dövri olaraq şumlanmasının yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinə təsiri həmçinin torpaqda istənilən mərhələdə və inkişafda olan gənələrin də məhv edilməsi ilə əlaqədardır. Bu, yalnız tamamilə mexaniki səbəblərlə deyil, həm də şum aparılan sahələrdə mikroiqlimin kəskin dəyişməsi -temperaturun aşağı düşməsi, rütubətliyin artması, yaz şaxtaları və ayazlarla aydınlaşdırılır. Şum sahələrində gənələrə çox nadir hallarda təsadüf etmək olar. Şumlama dayandırıldıqda (əkin dövriyyəsindən çıxarılan sahələr, dincə qoyulan və ya çoxillik otlar səpini aparılan) gəmiricilərin məskunlaşması və sayı bərpa olunur. Belə yerlərdə ətraf şum aparılmayan sahələrdən gəmiricilərin təkrar məskunlaşması böyük rol oynayır. Beləliklə, yalnız geniş massivlərdə şumlama apararaq torpağın üst horizontlarmı sistematik olaraq dağıtmaqla gəmiriciləri stabil olaraq məhv etmək və ərazini sağlamlaşdırmaq mümkündür. Gəmiricilərin məhv edilməsində əkinçilik mədəniyyətinin yüksək səviyyədə aparılması da həlledici rol oynayır.
MEŞƏDƏN İSTİFADƏ VƏ İNSAN SAĞLAMLIĞI Əkinçiliyin keçmiş inkişaf tarixi meşələrin məhv edilməsi tarixi ilə bağlıdır. Paleocooğrafların məlumatına görə 900-cu ildə Qərbi Avropanın 70%-i meşə ilə örtülü olmuşdur, hazırda isə bu rəqəm 25%-dir. Yer kürəsində qarışıq və sırf yarpaqlı meşələrin sahəsi 50-60%-dən də artıq. Aralıq dənizi kserofil tipli meşələr 80%, musson meşələri isə 90%-dən də çox azalmışdır. Meşəsizləşdirmə nəticəsində suyun təbii dövranı pozulur, daşqınların, sellərin, su eroziyasının, tozlu tufanların, quraqlıq və quru küləklərin dağıdıcı gücü artır, səhralaşma prosesi sürətlənir, bununla da biosferin davamhğı aşağı düşür, ərazi isə insanın həyatı üçün az yararlı olur. Qırma və daşıma qaydalarına riayət etmədən meşələrin istismarı ar- zuedilməz nəticələrlə qurtarır. İlkin meşə biotipi müvəqqəti və ya birdəfəlik sıradan çıxır. Qırıntıdan sonra meşə on illərdən sonra bərpa olunur, adətən başqa tərkibli, əvvəlkindən az qiymətli ağaclıqlarla əvəz olunur. Düzgün aparılmayan qırıntı və oduncağın daşınması zamanı çox 507 vaxj; meşə torpağı dağıdılır, ağac, qabıq və s. ilə çaylar zibillənir. Mikroiqlim, yem və qoruyucu funksiya şəraiti kəskin dəyişdiyindən bu meşələrdə heyvan qruplaşmaları transformasiyaya uğrayır. Heyvanların növ tərkibi və say nisbəti dəyişir, meşə heyvan növlərinin fon stabilliyi itirilir. Meşə qırıntısı, ağaclığın seyrəkləşməsi zamanı bozqır (step), meşə- bozqır və kolluq heyvan növləri (sünbülqıran, dağ siçanı, boz dovşan, çöl piçanmm bir neçə növü) üçün yaşayış şəraiti yaxşılaşır, bu isə meşə zonasında onların sayını və arealını genişləndirir. Meşə biosenozlarının kökündən dəyişməsi əlbət ki, yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin taleyinə də təsir göstərməyə bilməzdi. ^Meşə massivlərinin məhv edilərək ərazinin şumlanması, orada ba- taqjıq tipli tulyaremiyanın mənbələrinin sağlamlaşması halları məlumdur. Buna Barabin ovalığının mərkəzi və cənub hissəsi misal ola bilər. Bununla belə, meşədən düzgün istifadə olunmaması bir sıra yoluxucu xəstəliklərin təbii mənbələrinin transformasiyasına, hətta onların aktivləşməsinə səbəb olur. Məsələn, Malakka (Malayziya) yarımadasında meşənin qırılması nəticəsində törəmə tipli kol bitkiliyində ilkin meşə biosenozundakı 50 gəmirici növündən 15 növü qalmışdır. Lakin «Rat- tus» siçovulunun və bununla əlaqədar qırmızıbədən gənələrin (L.dellens və L.akamushi) sayı kəskin artmışdır, bu isə susuqamus-qızdırma xəstəliyinin törədicilərinin dövr etməsinə olduqca əlverişli şərait yaratmışdır.
Şəkil 25.1. Son minillikdə Avropada meşə sahəsinin dəyişməsi Meşənin qırılması ilə su rejimi dəyişir, səthi axım artır, bu isə çox vaxt ərazinin bataqlaşmasına, ot örtüyünün dəyişməsinə səbəb olur. Bununla əlaqədar faunanın tərkibinin dəyişməsi leptospiroz xəstəliyinin epizootoloji vəziyyətini də dəyişdirir. Meşədə dominantlıq edən sarı çöl siçanı nadir hallarda leptospirozun daşıyıcısı olur, onu əvəz edən boz çöl siçanı isə leptospiroza qarşı yüksək yoluxdurucu hissiyyata malik olduğundan bu infeksiyanm təbii mənbələrini kəskin aktivləşdirir. Meşə
landşaftlarının kənd təsərrüfatı sahələrinə çevrilməsi və faunasının dəyişməsi prosesində qızdırma xəstəliyinin ilkin meşə mənbələri çəmən-boz- qır mənbəyinə transformasiya oluna bilər, burada çöl siçanları mühüm rol oynayır. * Ensefalit xəstəlikləri qrupuna tündiynəli və yarpaqlı meşələr yayılan demək olar ki, bütün ölkələrdə rast gəlinir və onun törədiciləri qohum viruslar hesab olunur. Təbiətdə bütün hallarda ensefalit xəstəliklərinin törədiciləri məməlilər, əsasən gəmiricilər və quşların müxtəlif növləri, daşıyıcısı isə iksod gənələridir. Meşə landşaftlarının dəyişilməsi gənə ensofaliti mənbələrinin təkamülünə ciddi təsir göstərdi. Meşələrin yox edilməsi ilə əkinçiliyin inkişafı, ağac kötüklərinin çıxarılması və taxıl səpini üçün ərazinin şumlanması təkamül prosesində yaranan gəmirici biosenozları - meşə gənələri dağıdıldı, belə ki, əkinçilik rayonlarında iksod gənələri əlverişli şərait tapmadığından məhv oldular. Nəticədə gənə ensefalitinin başdan-başa arealı saxlanılan meşə qalıqları hüdudunda ayrı-ayrı adacıqlara çevrildi. 3-7 yaşlı qırıntı sahəsində yeniyetmələr, kollar və ot bitkiləri inkişaf etdiyindən, günəş şüaları nisbətən azalır, gənələrin sığınacağı və yemlənməsi üçün şərait yaranır. Bura meşə heyvanları, o cümlədən özü ilə gənələr daşıyan gəmiricilər miqrasiya edir. Ağac və kollarla örtülən 7-15 yaşlı qırıntı sahəsində şərait optimu- ma, gənələr və onları yemləyən gəmiricilərin sayı isə maksimuma çatır. Lakin meşə qırıntı sahəsində cavan ağaclıq sıxlaşdıqca gəmiricilər üçün ekoloji şərait pisləşir. 15-35 yaşlı yarpaqlı ağac cinslərindən ibarət meşəlikdə çətirlər birləşdikdə kollar və ot örtüyü sıradan çıxır. Nəticədə yem bazası azalır, çürümüş qırıntı qalıqları heyvanlar (gəmiricilər) üçün sığınacaq vəzifəsini görmədiyindən onlar miqrasiya edir, yemləyicilərindən məhrum olan gənələr də azalır. Meşə massivlərinin antropogen dəyişilməsinin yoluxucu xəstəliklərin yayılmasına təsirinə 1960-cı illərdən sonra Avropa ölkələrini bürüyən
Böyük meşə massivlərinin azalmasının uzunmüddətli prosesi və bir sıra kiçik «adacıqlar» şəklində saxlanılan meşə qalıqları tülkülərin sayının kəskin çoxalmasına səbəb oldu, meşənin dərinliklərində isə tülküyə rast gəlinmir. Qırıntı sahələrində çoxlu sayda gəmiricilər məskunlaşdığından tülkülər üçün yaxşı yem bazası yaranır. Tülkünün ekoloji plastik- liyi onun yaşayış məntəqələri yaxınlığında məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Tülkülərin sıxlığı 10 km^ sahədə 1-2 fərddən artıq olduqda onların arasında quduzluq epizootiyası baş verir. Tülkülər bu yoluxmaya həm həssas, həm də aqressiv olurlar. Tülkülər arasında quduzluğun epizootik 509 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|