Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Eroziya prosesinin inkişafı zamanı səth suları torpağın yuyulmasına, qida elementlərinin itirilməsi və ətraf mühitin çirklənməsinə səbəb olur. Yamaclarda səth və torpaqdaxili sular, həmçinin səthdən torpağın yuyulmasının öyrənilməsinin əsas metodu, ərinti və yağış sularının toplanmasım təmin edən xüsusi təchiz olunmuş axım meydançalarında kompleks çöl müşahidələri hesab olunur. 20.3.
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Aqroekoloji monitorinq sistemində tədqiqat aparılan obyektlərin kompleks ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi mühüm baza elementi sayılır. Əkinçiliyin kimyalaşdırılması və iqtisadi məqsəd ekoloji təhlükəsizliyin tələbləri ilə həmişə uyğun gəlmir. Əkinçiliyin inkişafının hazırkı mərhələsində ekoloji təhlükəsizliyə yalnız lazımi ekoloji məhdudlaşdırma nəzərə alınaraq, kimyəvi vasitələrin optimal dozasını tətbiq te- məklə nail olmaq mümkündür. Aqroekosistemin ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi üçün göstərici toplusunun təyin edilməsi müstəqil metodiki vəzifələrdən ibarət olub onun həlli üçün aşağıdakıların nəzərə alınması məqəsəuyğundur: —
regionun torpaq-iqlim səciyyəsi; —
daha ehtimal olunan (çoxillik məlumatlar əsasında) meteoroloji şərait; —
yaxınlıqda yerləşən sənaye tullantıları ilə aqroekosistemin çirklənməsi ehtimalı; toksiki tullantıların tərkibi və həcmi (külək gülü (külək tacı) mütləq nəzərə alınmaqla); —
torpağın becərilməsi və kimyəvi vasitələrin istifadəsində tətbiq edilən texnologiya (gübrələr, bitki mühafizəsi vasitələri, kimyəvi melio- rantlar); —
su, torpaq, bitki, o cümlədən biogen elementlər: Cl, F, Se, B, Br, As, NO' 3 , NO
2 ; ağır metallar: Be, Mn, Zn, Pb, Cd, Cr, Co, Mo, Ni, Hg, V, Sn; bitki mühafizə vasitələrinin qalıqları; mütləq - DDT (DDE), benz(a)piren, dioksinlər. Bu zaman texnoloji xəritələr və arxiv materiallarından istifadə edilməsi məqəsədəuyğundıır. Bir sıra regionlarda ekoloji-toksikoloji qiymətləndirmə aparmaq üçün göstəricilər təyin edildikdə torpaq, su (o cümlədən qrunt suları) və bitki nümunələrinin qamma-spektrometriya və radiometriyası mütləq tələbat sayılır. Göstəricilər instrumental təhlillər alman nəticələrin müqayisəsi və soraq məlumatları əsasında araşdırılıb seçilir və aşağıda göstərilən qruplara ayrılır:
aparılması nəticəsində kompleks torpaq konturlarının komponent tərkibi dəyişir. Monitorinq prosesində bu hala ciddi diqqət yetirmək lazımdır. Torpağın vəziyyətinin və onun aqrokimyəvi xassələrinin dəyişməsinə obyektiv qiymət vermək üçün torpaq tədqiqatları dövri olaraq hər 10..
aparılmalıdır. Belə təkrar işləri yerinə yetirilməklə torpaqda və torpaq örtüyündə təbii və antropogen dəyişiklikləri müəyyən etmək olar. Təkrar torpaq-kartoqrafık tədqiqat işləri aerokosmik məlumatların qiymətini artırır, bu zaman aeroşəkillərin deşifrləşdirilməsi çöl işlərindən əvvəl aparılmalıdır. Monitorinq obyektinin seçilməsi torpağın istifadə xüsusiyyətlərini və torpaq örtüyünün müxtəlif texnogen yüklərə qarşı davamlılıq dərəcəsini nəzərə almaqla torpaq-coğrafi, geokimyəvi və təbii-təsərrüfat rayonlaşdırma əsasında yerinə yetirilməlidir. Monitorinq obyektləri bütün əkinçilik zonalarında salınır. Onlar tipik təbii və kənd təsərrüfatı landşaftlarını əks etdirməli və intensiv antropogen təzyiqə məruz qalan yerlərdə yerləşməlidir. Paralel olaraq təbii landşaftları təmsil edən «fon» ərazilər (sahələr) seçilir. Son 40...50 il ərzində antropogen yükə məruz qalmayan və ya zəif məruz qalan sahələr və qoruqlar da fon ərazisi vəzifəsini görə bilər. Meliorasiya olunmuş torpaqlarda suvarma üsuluna, drenaj tipinə, suvarma və qurutma sisteminin fəaliyyət müddətinə, suvarma və drenaj sularının tərkibinə diqqət yetirmək lazımdır. Yamacın relyefi və cəhəti su resurslarının və maddələrin biogeo- kimyəvi axınına böyük təsir göstərir. Monitorinq obyekti seçildikdə bu da nəzərə alınmalıdır. Əkinçiliyin intensivləşdirilməsi şəraitində, xüsusən torpağın becərilməsi (hazırlanması) və kənd təsərrüfatı bitkilərinin səpin qaydaları pozulduqda aqroekosistemdən biogen elementlər və ətraf mühiti çirkləndi- rən kimyəvi vasitələrin qalıqlarının aparılması müşahidə olunur. Çirkləndirici maddələrə, həmçinin kənd təsərrüfatında istifadə olunan gübrələr, tullantılar, sənaye tullantıları və çirkab suların çöküntülərinin tərkibindəki ağır metallar daxildir. Torpağın ağır metallarla çirklənməsi torpaq örtüyü üçün təhlükəli olub onun deqradasiyasına səbəb olur və münbitliyini azaldır. Çirkləndirici maddələr torpaq səthindən süzülüb axan su ilə aerasiya zonasından qrunt sularına keçir. Onlar aerasiya zonasında toplanaraq qrunt sularının təkrar çirklənməsi üçün mənbə sayılır. Çirklənmiş qrunt suları, öz növbəsində yeraltı suları (içməli suyun mühüm mənbəyi), çayları və su hövzələrini çirkləndirir.
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|