Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Genetik resurslar
- Energetik resurslar.
- Potensial təbii resurslar
— yeni fundamental və tətbiqi biliklər əsasında kənd təsərrüfatında intensivləşdirilən proseslərin biologiyalaşdırılması və ekologiyalaşdırıl- ması;
təbii, bioloji, texnoloji, əmək və digər resurslardan fərqli istifadə, həmçinin yerli şəraitə uyğun aqronomik üsullar və təkmilləşdirilmiş texnologiya hazırlamaq; — becərilən sortlarm və bitkilərin növ və gen müxtəlifliklərinin artırılması əsasında yüksək məhsuldar, ekoloji davamlı və estetik dəyərli aqrosistemlər və aqrolandşaftlarm yaradılması; biosenotik özününizam- layan yeni mexanizm və strukturun saxlanması və yaradılması, biogeo- kimyəvi tsikllərin qapalılıq dərəcəsinin gücləndirilməsi; — becərilən bitkilərin fotosintez prosesində ətraf mühit resurslarından yüksək effektlə istifadə qabiliyyətinin artırılması;
canlı orqanizmlərin inkişafının və formalaşma səviyyəsinin müxtəlif mərhələlərində (subhüceyrədən başlamış orqanizmə, biosenoza və hətta biosfer mərhələsinə qədər) adaptasiya reaksiyalarının idarə olunması üzrə tədqiqatların genişləndirilməsi;
becərilən bitki növ və sortlarınm, aqroekosisteminin və landşaftın məhsuldarlığının və mühityaradıcı rolunun artırılması. Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq, kənd təsərrüfatı istehsalı prosesində təbiətin və insan cəmiyyətinin balanslaşdırılmış inkişafını təmin etmək olar.
VII
FƏSİL KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ TƏBİİ-RESURS POTENSİALI VƏ ƏRZAQ PROBLEMİ 7.1.
Resurs dedikdə öz ehtiyacını və arzularını təmin etmək üçün insanın təbii mühitdən əldə etdikləri hər bir şey nəzərdə tutulur. İnsanın tələbatını maddi və mənəvi tələbata bölmək olar. Təbii resurslardan istifadə etdikdə o, müəyyən qədər insanın mənəvi tələbatını da ödəyir. Məsələn, estetik («təbiətin gözəlləyi»), rekreasiya və s. Lakin onun əsas təyinatı, məqsədi - insanın maddi tələbatını ödəməkdir, yəni maddi nemətlər yaratmaqdır. Beləliklə, təbii resurs dedikdə, o, təbii obyektlər və hadisələr olub, insan onlardan maddi nemət kimi istifadə edir. Bu isə bəşəriyyətin mövcudluğunu saxlamaqla yanaşı, həm də tədricən həyatın keyfiyyətinin yüksəlməsini təmin edir.
İnsan tərəfindən istifadə edilən təbii resurslar olduqca müxtəlif olub, onların təyinatı, mənşəyi, istifadə üsulları müxtəlifdir. Bu isə onları müəyyən istiqamətdə sistemləşdirməyi tələb edir. Təbii resursları təsni- fatlaşdırmaq üzrə bir neçə yanaşmalar mövcuddur. Onlar aşağıdakılardır. Mənşəyinə görə təbii resurslar bioloji, mineral və energetik resurslara bölünür.
komponentləri (produsentlər, konsumentlər və redusentlər və onlarla bağlı genetik resurslar) daxildir (Peymers, 1990). Onlar insanların maddi və mənəvi nemətlərinin mənbəyi sayılır. Bura mədəni bitkilər, ev heyvanları, mənzərəli landşaftlar, mikroorqanizmlər, bitki resursları, heyvanat aləmi resursları və s. aiddir. Genetik resurslar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mineral resurslar - Bura litosferi təşkil edən istifadə üçün yararlı bütün maddələr daxildir. Onlar təsərrüfatda mineral xammal, yaxud yanacaq kimi istifadə olunur. Mineral xammal filiz halında olub ondan metal alınır və qeyri filiz halında olub, ondan qeyri metal komponentlər (fosfor və b.) əldə edilir, yaxud da tikinti materialı kimi istifadə olunur. Mineral ehtiyatlar yanacaq kimi (daş kömür, neft, qaz. qaynar şist- lər, torf, oduncaq, atom enerjisi) istifadə edilməklə yanaşı, buxar və elektrik əldə etmək üçün mühərriklərdə enerji mənbəyi rolunu oynayırsa, onlar yanacaq-energetik resurslar adlanır.
energetikası, termal və digər enerji mənbələrinin məcmusu energetik re 120 surslar adlanır. İstehsalatda istifadə olunmasına görə təbii resursları aşağıdakı təsnifata ayırırlar: — Torpaq fondu. Hər hansı bir ölkə, rayon, yaxud bütün dünya ərazilərindəki torpaqlar öz təyinatına görə aşağıdakı qruplara daxil olur: kənd təsərrüfatı, yaşayış məntəqələri, qeyri kənd təsərrüfatı təyinatlı (sənaye, nəqliyyat, dağ-mədən və b.). Dünyanın torpaq fondu - 13,4 milyard hektar təşkil edir. Kənd təsərrüfatı istehsalı resurslarına aid olan təbii elementlər kənd təsərrüfatı məhsulu əldə etməkdə iştirak edir: a) aqroiqlim resursları - mədəni bitkilərin böyümə və inkişafına lazım olan istilik və rütubətlik; b) torpaq resursları. — Bitki örtüyü fondu - Qurunun torpaq fondunun bir hissəsi olub bura meşə fondu və otlaqlar daxildir. Bu ərazilərdə kənd təsərrüfatı istehsalı və xüsusi mühafizə olunan obyektlər (qoruq və b.) təşkil olunur və bunlar bioloji resursların bir hissəsi sayılır. — Su resursları - Təsərrüfatda müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən yeraltı və yerüstü suların məcmusu (əsas mənbəyi çay sulan hesab edilən şirin su resursları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir).
fəaliyyəti və b. — Fauna resursları - Ekoloji tarazlığı pozmadan insan tərəfindən istifadə olunan su, meşə və başqa yerlərdə məskunlaşan heyvanlar. — Faydalı qazıntılar (filiz, qeyri-filiz, yanacaq-energetik) - Təsərrüfatda istifadə oluna bilən Yer qabığında mineralların təbii toplanması. Toplanan faydalı qazıntılar, onların yataqlarını əmələ gətirir, onların ehtiyatı sənaye əhəmiyyəti daşımalıdır. İnsan tərəfindən istifadə edilmə vaxtına görə təbii resurslar real və
prosesində istifadə etdiyi resurslar aiddir. Bunlara misal olaraq ilk növbədə istifadə olunan torpaqlar, müxtəlif bitkilər, ov balıqları, istehsal olunan neft, daş kömür, qaz, elektrik enerjisi və s. daxildir. Məlum olduğu kimi, insanlar özünün ilk inkişaf dövründə torpaq, bitki və heyvanat, aləmindən primitiv istifadə etmiş, sonralar isə insan texnika ilə silahlanaraq heyvan, quş, balıq, ovlamış, meşələri qırmış, torpağı becərmiş, daha sonra neft, daş kömür, qaz istehsal etmiş, yaxın zamanlarda isə atom enerjisindən istifadə etməyə başlamışdır.
(əsasən texniki səbəbdən) ya istifadə edilmir, yaxud da kifayət dərəcədə istifadə olunmur. Bura Günəş enerjisi şüaları, dəniz qabarma - çəkilmələri, külək və b. aiddir. Bura insan tərəfindən mənimsənilə bilməyən planetləri, məsələn, Ay planetini də aid etmək olar.
Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|