Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 1 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________145________________________ 
 
hücumlarından müdafiə olunmaq üçün şəbəkə sisteminin 
yaradılması  ilə  məşğul  olur.  Əsas  məsələ  şəbəkə 
vasitəsilə ötürüləcək məlumatların “paket”lər formasinda 
olaraq  ötürülməsi  və  bu  məqsədlə  ötürülən 
informasiyanın həddindən artıq sıxlığa malik olması idi. 
Bu 
ərəfədə 
informasiyanın 
kommunikasiya 
şəbəkələrində paketlər formasinda ötürülməsi məsələsini 
ingilis fiziki Donald Devis də (Donald Watts Davies: 1924-
2000)  irəli  sürür  və  maliyyə  çatışmazlığı  üzündən 
problem həllini tapa bilmir.  
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  “RAND  Corporation” 
şirkəti Amerikanın starteji mərkəzi olduğu üçün şirkətdə 
bu  sahə  ilə  bağlı  yerinə  yetirilən  işlər  vaxtlı-vaxtında 
həyata  keçirilidi,  çünki  şirkətin  maliyyə  təminatı  lazımı 
səviyyədə yerinə yetirilirdi.  
Çoxsaylı  mütəxəssislər  qrupu  bu  baxımdan  da 
İnternetin  yaradılmasını  məhz  həmin  şirkətin  adı  ilə 
bağlayırlar.  Digər  tərəfdən  də  1963-cü  ildə  vahid 
kompüter  şəbəkəsinin  yaradılması  ideyası  şirkətdə 
laboratoriya  müdiri  işləyən  Cozef  Liklayderə  tapşırıldığı 
üçün  bu  məsələnin  doğrülünü  müəyyən  qədər  təsdiq 
edir. 
İdeyanın  tamamilə  həyata  keçirilməsi  ərəfəsində 
(1966-cı il) Cozef Liklayder şirkəti tərk edir və problemin 
həlli  Bob  Teylora  (Robert  William  Taylor:  1932-  ) 
tapşırılır.  B.Teylor  tərəfindən  yaradılan  vahid  kompüter 
şəbəkəsi  4  müxtəlif  istiqamətdən  məlumatları  qəbul 
etməklə  təhlil  edirdi.  Alınmış  məlumatları  təhlil  etmək 
həddindən  artıq  çətinliyə  gətirib  çıxarırdı,  çünki  hər  bir 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________146________________________ 
 
istiqamətdən  gələn  məlumat  özünə  uyğun  terminalda 
təhlil  olunurdu.  Bu  baxımdan  da  təşkilatçı  müxtəlif 
istiqamətlərdən daxil olan informasiyaların bir terminala 
daxil  edilməsinə  və  həmin  terminalda  təhlil  edilməsini 
məsləhət görür, bu ideyanın həyata keçməsinə üstünlük 
verir və ideyanı həyata keçirir. 
ARPANET  şəbəkəsinin  yaradılmasına  1966-cı  ildən 
başlanılır. Tədqiqatlar Boston şəhərində yerləşən, Cozef 
Liklayderin rəhbərlik etdiyi BBN firmasına həvalə olunur. 
Layihənin  yerinə  yetirilməsində  Kaliforniya  ştatının  üç 
universiteti və Yutı ştatının bir universiteti iştirak edir. 
 
 
Cozef Liklayder 
 
Pol Baran 
 
Bir-birindən  600  kilometr  məsafədə  yerləşən  iki 
kompüter arasında ilk əlaqə seansı 1969-cu il, Oktyabr 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________147________________________ 
 
ayının  29-da,  21
00
-da  baş  tutur.  Bir  terminaldan  digər 
terminala ilk ötürülən informasiya “LOGİN” sözü olur. 
Sonrakı illərdə şəbəkəyə daha 4 universitet qoşulur. 
Daha  sonra  şəbəkənin  imkanlarından  (1971-ci  il)  daha 
15  universitet  istifadə  etməyə  başlayır.  1973-cü  ildə 
şəbəkəyə  Böyük  Britaniya  və  Norveç  universitetləri  də 
qoşulur. 
Beləlikılə, şəbəkə ümumdünya statusu alır. 1990-cı 
ildə ARPANET şəbəkəsi öz işini dayandırır, çünki şəbəkə 
qarşısında  qoyulmuş  məsələ  artıq  öz  həllini  tapmışdı. 
Şəbəkənin  işini  onun  bazası  əsasında  yaradılmış  yeni 
şəbəkə - İNTERNET şəbəkəsi davam etdirir. 
 
 
Donald Devis 
 
Bob Teylor 
 
 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________148________________________ 
 
Kompaniya 
və 
korporasiyaların 
korporativ 
informasiya  və  kommunikasiya  resursları  əsasında 
İnternetin İntranet texnologiyası yaranmışdır. 
Lokal və korporativ şəbəkələrin İnternetə qoşulması 
üçün  müxtəlif  mürəkkəbliyə  malik  məsələlər  həll 
edilməlidir. Belə ki: 
  Şəbəkələr TCP/IP protokolları üzrə təşkil edilməlidir; 
 İnternet  ünvanları  və  adları  şəbəkənin  bütün  daxili 
istifadəçiləri üçün alınmalıdır; 
 Lokal  və  ya  korporativ  şəbəkələr  İnternetə  fiziki 
qoşulmalıdır; 
 İnternetə qoşulmuş şəbəkədə informasiya ötürülməsinin 
marşrutu  təyin  edilməli  və  marşrutlaşdırma  idarə 
edilməlidir; 
 Şəbəkə daxilində və şəbəkədən kənar ünvanlar arasında 
elektron poçtla informasiya mübadiləsi reallaşdırılmalıdır; 
 İnternet  bazasında  İntranet  texnologiyasına  maneəsiz 
informasiya xidmədi təşkil edilməlidir; 
 İnternetə qoşulmuş şəbəkənin təhlükəsizlik problemi həll 
edilməlidir. 
 
 
İNTERNET XİDMƏTLƏRİ 
 
İnternet  xidmətləri  cürbəcürdür.  Əsas  xidmətlər 
aşağıdakılardır:  elektron  poçt,  telekonfrans,  informasiya 
yayımı  siyahıları,  fayllara  məsafədən  müraciət,  uzaq 
terminal rejimində iş, Ümumdünya hörümçək toru. 
İnternet  xidmətləri:  interaktiv,  birbaşa  və  təxirə 
salınmış  oxu  kimi  3  növə  bölünür.  Təxirə  salınmış  oxu 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________149________________________ 
 
xidmətində  sorğu  ilə  cavab  eyni  vaxtda  baş  vermir. 
Elektron poşt bu xidmət növünə aiddir.  Birbaşa müraciət 
xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir. Lakin cavab 
alanın  əlbəəl  reaksiya  verməsi  tələb  olunmur.  Faylların 
ötürülməsi bu növ xidmətə aiddir. Alınmış informasiyaya 
əlbəəl  reaksiya  verilməsi  tələb  olunan  xidmət  növü 
interaktiv  sayılır  və  Ümumdünya  hörümçək  toru  belə 
xidmətdir.  
Elektron  poşt  (e-mail)  İnternetin  daha  populyar 
xidmətidir.  Bu  zaman  bir  kompüterdən  ötürülən  mətni 
ünvan  öz  kompüterində  alır,  lakin  onu  özünə  münasib 
vaxtda oxuyur. 
Müxtəlif prinsiplərlə qurulmuş, müxtəlif protokollarla 
işləyən şəbəkələrdə elektron məktub ötürmək üçün SMPT 
(Simple  Mail  Transfer  Protocol)  protokolundan,  qəbul 
etmək  üçün  isə  POP  protokolundan  istifadə  edilir. 
Windows  əməliyyat sistemi mühitində elektron poçt üçün 
Outbook  Express,  Microsoft  Outbook,  Netscape 
Communikator  və  digər  proqramlardan  istifadə  etmək 
olar. 
Şəbəkə  yenilikləri  Usenet  və  ya  telekonfrans  da 
İnternetin  geniş  yayılmış  xidmətlərindəndir.  Bu  halda 
xəbər  alan  şəbəkə  düyünü  həmin  xəbəri  siyahıda  olan 
bütün  düyünlərə  translyasiya  edir.  Beləliklə,  bir  xəbər 
çoxqat  təkrarlanaraq  qısa  müddətdə  bütün  dünyaya 
(Usenet konfrans iştirakçılarına) yayılır.  
İnformasiya yayımı siyahıları elektron poçtla işləyən 
sadə  İnternet  xidmətidir.  Bu  halda  bir  məktub  siyahıda 
qeydiyyata düşmüş bütün abonentlərə ötürülür. Bu yayımı 

---