Dərslik Naxçıvan Universiteti Elmi şurasının qərarı ilə nəşr olunur
Yüklə 3,98 Kb. Pdf görüntüsü
|
131 Araşdırmalar göstərir ki, qazan bolqarların bir qolu olmuşdur. Bu fakt Sünik əhalisinin bolqar türklərindən ibarət olduğunu təsdiq edir. Qor və Qazan adlı iki qardaşın oğuz [oğur] türklərinin adlı-sanlı nəslindən olduğu da müəyyən olunmuşdur. Mənbələrdə Cənubi Azərbaycan, Naxçıvan və ona yaxın ərazilərdə məskunlaşan kəngərlilərin yaşadığı yer “Kəngərlilərin vilayəti”, oradakı dağ isə “Kəngərlilərin dağı” adlandırılmışdır. Musa Kalankaytuklu yazır ki, “bütün bunlar xristian dinini məhv edib və bizi zərdüşt dininə bağlamaq istəyən II Yezdəgirdin [438-454] taxta çıxmasından iyirmi il qabaq olub”. Yəni 418-ci ildə. II Şapur [309-379] hunların [xəzərlərin] hücumuna qarşı mübarizə aparsa da xəzərlərə qarşı ciddi mübarizə I Qubadın [446-531] zamanında olmuşdu. O, Dinavərədək irəliləyən xəzərləri geri çəkilməyə məcbur etmiş Gürcüstan və Aranı geri almışdı. Ərəb mənbələri bu haqda məlumat verərək yazırdı: “O, Arran ölkəsinə daxil oldu və ər-Ras [Araz] adı ilə məhşur olan çayla Şirvan arasında olan bütün torpaqları tutdu. I Xosrov Ənuşirəvanın [531-578] dövründə xəzərlərə qarşı mübarizə daha da artdı. O, Dərbənd keçidini möhkəmləndirdi. Bir tərəfdən hunların hücumları, digər tərəfdən isə İranın Bizansla müharibələri ölkənin təsərrüfatına ziyan vurduğu və ölkə başdan başa talan edildiyi üçün Ənuşirəvanın dövründə Sünik hakimi Sasanilərin vassallığını qəbul edir. Ərəb mənbələrində Naxçıvan Aranın bir vilayəti olan Basfurcanın mərkəzi kimi göstərilir. Yaqut Həməvi yazır ki, “Basfurcan Arranda bir vilayətdir. Paytaxtı Nəşəva, ona Naxçıvan da deyirlər”. Bu mənbələrdə Basfurcan və Sisacan ayrı-ayrı ölkələr kimi xatırlanır. Yəqubi xəzərlər haqqında məlumat verərək yazır ki, “onlara xaqan adlanan padşah başçılıq edir. Onun Arran, Curzan, Basfurcan və Sisacan üzərində Yəzid Balaş adlı canişini vardır. Yaqut Həməvi və Bəlazurinin məlumatına görə Sasani şahı Ənuşirəvanın Sisacanda [Sünik] Vays, al-Kilab və aş-Şahabuş qalalarını bərpa etdiyi haqqında məlumat vermişdir. Sonuncu Naxçıvanda olan Şahbuz oykonimi ilə uyğundur. Hazırda Şahbuz rayonunun Şahbuz kəndi [Kənd Şahbuz] yaxınlığında eyni adlı qala var. Bu qala xalq arasında Şapurqala adlanır. Ərəb mənbələrinin məlumatları xəzərlərin VI əsrdə [531-ci ildən gec olmayaraq] Naxçıvan ərazisində məskunlaşdığını göstərir. Xəzərlər sasanilərin aldıqları əraziləri yenidən ələ keçirirlər. Naxçıvanda xəzər sərkərdələrinin adı ilə bağlı yer adları bunu bir daha təsdiq edir. Şahbuz rayonunda Şada, Ordubadda Vənənd, Şərurdakı Qarxun toponimləri hun, xəzər, bolqar sərkərdələrinin adı ilə bağlıdır. Lakin sasanilər müəyyən 132 müddət yerli əhalini tabe etsə də onlar müstəqilliklərini qorumuş, sasanilər isə onlarla hesablaşmalı olmuşlar. Təsadüfi deyil ki, sasanilər Dərbənd keçidini qorumaq üçün Sünik ordusundan istifadə etmişdir. Cənubi Qafqaz hakimlərinin İranın paytaxtında keçirilən hərbi keçidlə bağlı Musa Kalankaytuklu maraqlı məlumat verir. Bu məlumata görə hərbi mərasimdə alban və erməni sərkərdələri ilə bərabər Sünik sərkərdəsi də iştirak etmişdir. Daha sonra keçidə digər sərkərdələrdən daha tez qatılan Alban hökmdarı Cavanşirə göstərilən ehtiramdan bəhs edilir. Mənbələrin məlumatları Erkən Orta əsrlərdə Naxçıvanın Cənubi Qafqazın sosyal-siyasi həyatında mühüm rol oynadığını göstərir. Naxçıvan şəhəri Sasanilərin Cənubi Qafqazda əsas dayaq məntəqələrindən biri olmuşdur. Naxçıvanın rolu o qədər mühüm olmuşdur ki, müəyyən dövrlərdə Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dvindən Naxçıvana köçürülmüşdür. VII əsrin əvvəlində Naxçıvan yenidən Sasani-Bizans müharibələrinin meydanına çevrilir. Bizans Sasanilərin tərkibində olan Naxçıvana bir neçə dəfə hücum edərək şəhəri mühasirəyə almışdılar. Lakin II Xosrov Pərvizin göndərdiyi ordu şəhəri mühasirədən azad edir. Müharibənin gedişində Bizans hökmdarı İraklinin xeyirinə dəyişiklik yarandıqdan sonra II Xosrov İrakli üçün əlverişli müqavilə bağlamaqdan imtina etdir. O, 625-ci ildə 120 min nəfərlik qoşunla Naxçıvana hücum edir və şəhəri dağıdır. Naxçıvanı işğal etdikdən sonra İrakli Arazı keçdi və Cənubi Azərbaycanın paytaxtı Qazaka şəhərini tutur. Atəşpərəstlərin bu şəhərdəki baş məbədi bizanslılar tərəfindən dağıdıldı. İrakli çoxlu əsir və qənimətlə qışlamaq üçün Arana getdi. Bunun səbəbi Bizansın xəzərlərlə müttəfiq olması idi. Bizans işğalı uzun sürmədi. Bir müddətdən sonra sasanilər Naxçıvanı yenidən ələ keçirdilər. Rəvayətə görə Sasani şahı III Yezdəgird Naxçıvan qalasında bərpa və təmir işləri aparmışdır. Buna görə qala bir müddət “Yezidabad” adlandırılmışdır. Ümumiyyətlə, Sasanilər Naxçıvan ərazisində olan bir sıra yaşayış məntəqələrində bərpa işləri aparmışdır. Lakin bəzi mənbələrin bu qalaların Sasanilər tərəfindən inşa olunması ilə bağlı məlumatları həqiqətə uyğun deyildir. Naxçıvan strateji cəhətdən əlverişli mövqedə yerləşdiyindən burada Sasanilərə məxsus zərbxana olmuşdur. Bu həm də Naxçıvanın mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olması ilə bağlı idi. Bu zərbxana Azərbaycanın ən qədim zərbxanalarından biridir. Y.A.Paxomov müəyyən etmişdir ki, üzərində “naxç” işarəsi olan sikkələr məhz Naxçıvanda zərb olunmuşdur. Digər zərbxanalara nisbətən daha böyük olan Naxçıvan zərbxanası ərəb istilasınadək fəaliyyət göstərmişdir. Naxçıvan zərbxanasında ilk sikkə 533- cü ildə Sasani şahı I Xosrovun adından, son sikkə isə 638-ci ildə III Yüklə 3,98 Kb. Dostları ilə paylaş:
|