Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HƏYƏCANLI VURĞU
- FASİLƏ (PAUZA)
70 HƏYƏCANLI VURĞU Nitqin emosionallığını artıran vasitələrdən biri də həyəcanlı vurğudur. Yüksək emosiya, hiss-həyəcan ifadə etmək məqsədilə cümlədə, abzasda sözün və ya ayrıca bir cümlənin yüksək intonasiya ilə deyilməsi həyəcanlı vurğu adlanır. Məntiqi vurğudan fərqli olaraq, həyəcanlı vurğu ən azı bir cümləni əhatə edir, iki, üç və daha çox cümlə, hətta bir abzas, beyt, bənd həyəcanlı vurğu altında deyilə bilir, danıĢanın nəzərdə tutduğu məqsədi məharətlə əks etdirir. Deməli, cümlənin bütün üzvləri, yaxud iki, üç cümlə, bəzən də bir abzas xüsusi intonasiya ilə ifadə olunur, nitq axarında aktuallaĢmıĢ üzvə, hissəyə çevrilir, dinləyicilərin diqqətini özünə yönəldir. Məsələn: - Bir qulağın məndə olsun, a Bəbir, gör sənə nə deyirəm. Qədiri də öldürüblər! Bəbir bəy qaĢlarını çatdı. Ona tərəf əyildi. Qəlyan əlindən düĢdü: - Necə? - Qədiri ey!.. Qədir tərəfindən baĢın sağ olsun… Allah sənə səbir versin! Necə olsa nökərin idi! - Belə bizim bu Qumrunun əri!.. - Özüdür, həmin Qumrunun əri!... MəĢədi Cahangir son sözlərini mənalı əda ilə bitirdi. "Qu…mru..nun…əəəəri!" (Mir Cəlal. "Dirilən adam" romanından). Azərbaycan dilində qoĢa sait və ya qoĢa samitlərin iĢlənməsi təsadüfi xarakter daĢıyır, amma həyəcanlı vurğu zamanı nitqdə belə hallara yol verilir: Məs: - Əccəb oldu, qoy ollsun! DanıĢĢĢ! Məni, məni, məni qəmzə oxilə öldürdü! Sənin, sənin, sənin ol cadu gözlərin yeksər (Nəsimi). A-a-a-al ki, yeridir kö-kö-kö-könlümü mənim, Sa-sa-sa-sal ki, yeridir zü-zü-zü- zülfünə çini (Nəsimi). Vurğunun bu növü danıĢanın daxili hissinin, həyəcanının səslərlə ifadəsidir. Bu zaman sözün bir səsi-saiti, yaxud samiti daha gərgin, daha güclü olur, səs uzadılır (2, səh,88). Ay, can, of, uf, tfu, vay və s. nidalararında sait və samitlər qoĢalaĢdırıldıqda, üçləĢdirildikdə əmələ gələn məna həyəcanlı vurğu hesabınadır. - Vay (vayy), vay (vayy)! Nə yaman müĢkülə düĢdü iĢim, Allah (M.Ə.Sabir). Çox qəĢəngdir (qəĢĢĢəngdir)! FASİLƏ (PAUZA) Nitq axını zamanı cümləyə fonosintaktik çalar verən fasilənin də xüsusi yeri vardır. DanıĢıqda tənəffüs məqsədilə edilən fasilə fonetik-ritmik qrupun yaranmasında baĢlıca vasitədir. Tənəffüs nitq prosesi ilə bağlıdır və ona xidmət edir. Fasilə nitqi məntiqi məna daĢıyan hissələrə bölməklə onun dəqiqliyinə, düzgünlüyünə, aydınlığına səbəb olur. Məsələn: Oxu, qardaĢın kimi, tənbəl olma - Oxu qardaĢın kimi, tənbəl olma; Gözəl qızın lenti hanı?- Gözəl, qızın lenti hanı? Əmiqızın yatmayıb ki, səni gözləyir - Əmi, qızın yatmayıb ki, səni gözləyir və.s. Bu cümlələrdə diqqəti çəkən fasilədir. ġifahi nitqdəki fasiləni yazıda durğu iĢarəsi (vergül) əvəz edir. Tənəffüs və durğu iĢarələri cümlənin mənasını dəyiĢdirə bilir. Cümlədə qarĢılaĢdırma bildirən amma, ancaq, fəqət, lakin,səbəb bildirən çünki bağlayıcılarından, bir sıra ədatlardan, artıq, hətta, bəri, qabaq, əvvəl, sonra, ötrü, ilə qoĢmalarından, xitablardan sonra da fasilə edilir, yazıda onlardan əvvəl və ya sonra vergül iĢarəsi qoyulur. Əruz vəznində yazılmıĢ əsərlərdə, xüsusən qəzəllərdə fasilə 71 təfilələrini (təqtləri) gözləmək mütləq lazımdır. Hər bir təqtdən sonra edilən qısa və ya davamlı fasilə nitqdə xüsusi ritm yaradır. Məsələn: Qamu bimarinə canan/dəvayi-dərd edər ehsan,// Neçin qılmaz/mənə dərman/, məni bimar o sanmazmı?// (Füzuli) Kipriyin xəncərdir/, qaĢların kaman// Yıxdığın acizə/ verməzsən aman,// Dedilər//, cəlladsan/, etməzdim güman,// Salacaqdır məni/ qana gözlərin,// (Ə.Vahid) Nitq zamanı səsin müəyyən intervalda alçalıb yüksəlməsi melodiklik əmələ gətirir. Nitqin bu keyfiyyəti hissi halların ifadəsinə xidmət edir, emosional həssaslığın göstəricisinə çevrilir. Cümlənin melodiyası əvvəlcə yüksək olur, sona doğru alçalır. Səs tonunun ucalıb enməsi yazıda durğu iĢarələri ilə tənzimlənir. Sual və nida iĢarələri ilə iĢlənmiĢ cümlələr səs tonunun yüksəklyi ilə seçilir: Məsələn: Haydı dəlilərim, bu gün dava günüdür! Dostum, bəs harada qalmıĢdın? Monotonluq nitq üçün pis əlamətdir. Belə danıĢıq tərzi dinləyiciləri yorur. Amma səs tonunun dəyiĢməsi, gah sual, gah da nida cümlələrinin iĢlədilməsi (boĢ hay-küy deyilsə) rahat oturanları oyadır, silkələyir, dinləyicinin marağını artırır. Ġfadəliliyin incə vasitələrdən biri də səsin tembridir. Ümumiyyətlə, dilimizin fonetik siseminə aid qaydalar nitqin gözəl, ifadəli olmasını Ģərtləndirən vasitələrdir. Nitqdə ədəbi tələffüz normalarına düzgün əməl olunması, danıĢıqda fasilə və durğu-intonasiya, vurğu, tembr, ritm kimi səs, tələffüz çaları nitqin ahəngdarlığına müsbət təsir göstərir, məzmunun aydın baĢa düĢülməsinə köməklik göstərir, dinləyici və oxucuları maraqlandırır, düĢündürür. Sual və tapĢırıqlar 1. Dildəki hər bir yeniliyi öündə daha tez əks etdirib xalqa çatdıran kütləvi informasiya vasitələri nədir? Həyatınızda onların rolunu necə qiymətləndirirsiniz? 2. Nitqin ifadəliyinin üç əsas Ģərti hansılardır? 3. Nağıllar, əfsanə və fantastik əsərlərdə məntiqilik anlayıĢı nə dərəcədə gözlənilir? 4. Yığcam nitqin əsas məziyyətləri hansılardır? 5. Nitqin sadəliyi üçün əsas Ģərtlər hansılardır? 6. Obrazlılıq və bədiilik anlayıĢlarını necə baĢa düĢürsünüz? 7. Poetik və potensial obrazlılıq nədir? 8. Nitq üçün emosionallıq nədir? Nitqin emosionallığı özünü necə göstərir? 9. Potensial obrazlığın bariz nümunələri hansı bədii formalarda özünü göstərir? 10. Ġntonasiyanın ünsürləri hansılardır? ÇalıĢma 64. ġifahi xalq ədəbiyyatında nitq mədəniyyətinin əsas göstəricilərini müəyyənləĢdirin. Mətndə nitqin ümumi və xüsusi tələblərinin nə səviyyədə gözlənildiyini izah edin: ... Koroğlu Keçəl Həmzəni götürüb xanımların, dəlilərin yanına gəldi. Dəlilər Keçəl Həmzəni görüb dedilər: Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|