Dərsliyin məqsəd və vəzifələri ilə əlaqədar olaraq nitq mədəniyyəti dil
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 gülüĢ doğurur. Bu baxımdan məktəblilər onlar üçün nəzərdə tutulmuĢ orfoqrafiya- orfoepiya lüğətlərindən fayda-lanmalıdırlar. (Abdullayev.N, Məmmədov.Z. Orfoqrafiya - orfoepiya lüğəti, Bakı, 2004; Quliyeva A., Soltanov M.Məktəblinin orfoqrafiya - orfoepiya -qrammatika lüğəti. Bakı.2009) MüĢahidələr göstərir ki, sözlərdə vurğunun yeri səhv salınanda təkcə sözün deyil, bəzən cümlənin də mənası dolaĢıq düĢür: dəymədüĢər- dəymə, düĢər; düymə- düymə, dimdik- dimdik, görməmiĢ-görməmiĢ, bağla-bağla, yağsa-yağsa, qızdır-qızdır, azdır-azdır, qazdır- qazdır, gülün-gülün və s. kimi omoqraf sözlər yalnız vurğu vasitəsilə fərqlənir və məna dəyiĢikliyi baĢ verir, eləcə də vurğurnun qüsurlu tələffüzü zamanı nitqin intonasiyasında o andaca yaranan qeyri-adilik dərhal nəzərə çarpır, nitqin təsiri azalır, natiqin mədəni səviyyəsi və savadlı olması Ģübhə altına alınır. Heca vurğusu yazılıĢı eyni, səslənməsi müxtəlif olan sözləridə əhatə edir. Dildə omofonlar, omoqraflar, omoformlar kimi iĢlənən sözlərdə vurğu əsas rol oynayır. Omoqraflar müxtəlif nitq hissələrinə aid olub, hər hansı bir morfoloji əlamət qəbul edərək və ya etməyərək eyni Ģəkildə yazılan, lakin vurğuya görə fərqlənən sözlərdir. Məsələn: çəkmə (isim)-çəkmə (feil, əmr forması ll Ģəxsin təkində), sərin (sifət)- sərin (feil, əmr forması, Ģəxsin cəmi), alma, dondurma, qovurma (hamısı isim)- alma, dondurma, qovurma (hər üçü feil, əmr forması, inkarda, ll Ģəxsin təkində) və s. Mürəkkəb sözlərin vurğusu düzgün qoyulmadıqda məna pozğunluğuna gətirib çıxarır, tərkib qovuĢmuĢ bir söz kimi deyilir, söz birləĢməsinə oxĢayır. Məs: Ağdam, AğdaĢ, Ağsu, ildönümü, sübhçağı, Göyçay sözlərində vurğu birinci hecaya, Qarabağ, dünyagörüĢü sözlərində vurğu ikinci hecaya, alagöz, qaraqaĢ, Həsənoğlu, yadelli, əlyazması, boyunbağı, beĢillik, ayaqqabı, ilanbalığı, qayınana tipli mürəkkəb sözlərdə vurğu tərkibin ikinci tərəfinin üzərinə düĢür. Birinci tərəfi saitlə bitib, ikinci tərəfi saitlə baĢlanan xüsusi mürəkkəb isimlərdə vurğu ikinci tərəfin üzərinə keçməndə birinci tərəfin son saiti ixtisar olunaraq tələffüzdən düĢür: Əli Ağa- Əlağa, Əli Əsgər-Ələsgər, Vəli Ağa-Vəlağa, Əli Əkbər-Ələkbər və s. Tərkibində qeyri sözü olan sifətlərdə söz vurğusu qeyri sözünün üzərinə düĢür: qeyri-adi, qeyri-rəsmi, qeyri-məqbul, qeyri-müəyyən və s. Tərkibi əvəzliklərdə vurğu ikinci tərkibin üzərinə keçir: heç kəs, heç kim, hər kəs, heç biri, hər biri, nə cür?, nə vaxt? , nə zaman? və s. Avazlanmanın ən vacib elementi olan vurğu düzgün iĢlədilmədikdə nitqin ümumi ahəngi pozulur, yad, əcnəbi adamın danıĢığını xatırladır. MƏNTİQİ VURĞU Cümlədəki sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli deyiliĢi məntiqi vurğu adlanır. Məntiqi vurğu cümlənin məna yönümünü dəyiĢir. Cümlənin istənilən üzvünü məntiqi vurğu altına salmaq danıĢanın məqsədindən asılıdır. Məsələn: Dünən biz məĢqçimizlə məĢqə baĢladıq. Dünən biz məĢqə məĢqçimizlə baĢladıq. Dünən məĢqə məĢqçimizlə biz baĢladıq. Biz məĢqçimizlə məĢqə dünən baĢladıq. 69 Göründüyü kimi, birinci cümlədə "məĢqə" sözü, ikinci cümlədə "məĢqçimizlə", üçüncü cümlədə "biz", dördüncü cümlədə"dünən" sözü vurğu altına düĢmüĢdür, qalan sözlər adi kəmiyyətdə tələffüz olunur. Beləliklə, məntiqi vurğu cümlədə hər dəfə yeni söz üzərinə düĢdükcə xüsusi məna çaları yaratmıĢ olur. Misal gətirdiyimiz cümlədə dinləyiciyə xüsusi tonla çatdırılan sözlər hər dəfə xəbərin qarĢısında gəlmiĢdir. Lakin intonasiya vasitəsilə məntiqi vurğulu sözün yerini məqsədli Ģəkildə dəyiĢmək olur. Hər hansı cümlədəki sözləri məqsədimizə müvafiq olaraq məntiqi vurğu altında tələffüz edə bilərik: Məsələn: Vüqar Vaqifə futbol topu bağıĢladı. Vüqar Vaqifə futbol topu ba-ğıĢladı. Vüqar Vaqifə futbol topu bağıĢladı. Natiq cümlədə söz sırasını saxlamaqla məntiqi vurğunu istədiyi söz üzərində tətbiq edə bilər. Bəzən nitqdə xəbəri də məntiqi vurğu altına salmaq olur. Bu zaman cümlənin xəbəri Ģəxs əvəzlikləri ilə ifadə edilir. Məsələn: Respublika yarıĢlarında birinci yeri tutan mənəm. Dərslərə müntəzəm gələn odur. Yazılı nitqdə deyilənlərdən baĢqa daha bir sıra hallarda məntiqi vurğu özünü göstərir: 1) Müqayisə edilən sözlər vurğulu olur: - GüləĢçilər Ģir kimi pəncələĢirdilər. Valideyn xəstə balasına daha çox qayğı göstərər. 2) QarĢılaĢdırılan zidd mənalı sözlər: - Biz uĢağa da, qocaya da hörmətlə yanaĢırıq. Dünyada kədərlə sevinc, ölümlə həyat ekizdir. 3) Cümlədə həmcins üzvlər vurğulu olur: Topla oynayan uĢaqlar bərkdən çığırıĢır, sevinir, gülürdülər. Böyük həyətdə toyuqlar, ördəklər, qazlar bir-irinə qarıĢmıĢdı. 4) ÜmumiləĢdirici sözlər vurğu ilə deyilir: - Mənim arzum budur ki, hamı - müəllim də, tələbə də, məĢqçi də vətənimizə layiqli vətəndaĢ olsunlar. 5) Cümlələrdə müəyyən sözlərin Ģüurlu olaraq müəllif priyomu kimi təkrarlanması vurğunun yerini müəyyənləĢdirir, təkrar olunan sözün birinci tərəfi qüvvətli tələffüz edilir: Məsələn: Günlər bircə-bircə keçir, məqsədimizə biz çatırıq yavaĢ- yavaĢ. Bir məqsədimiz olmuĢdur: öyrənmək, öyrənmək, yenə də öyrənmək. 6) Kəskin etiraz, təĢviq bildirən sözlərə vurğu düĢür: Yox, belə olmayacaq. Xeyr, belə oxumaq olmaz. Haydı, iĢ baĢına. 7) Hiss, həyəcan bildirən nidaların üzərinə vurğu düĢür: Məsələn: Aman, olmasın azar! Əfsus, günlər boĢ keçir. Heyhat, vaxt gözləmir. 8) Tərzi-hərəkət zərflərinə məntiqi vurğu düĢür: Məsələn: O, otağa yavaĢca keçdi. Külək birdən baĢladığı kimi, qəflətən sakitləĢdi. 9) Xitablar, müraciət bildirən sözlər məntiqi vurğu qəbul edir: Məsələn: Vaqif, indi get. Əsmə, ey külək, yağma, ey yağıĢ. 10) Sual cümlələrində sual əvəzlikləri və sual ədatları ilə iĢlənən sözər: Məsələn: - Adın, soyadın nədir? Yolumuz hayanadır? Harada yaĢayırsan? Sən dərsdən sonra stadionamı gedəcəksən? 11) -da/də bağlayıcıları ilə iĢlənən sözlər: - Mən idmançılara da, məĢqçilərə də təĢəkkür edirəm. 12) Qüvvətləndirici və məhdudlaĢdırıcı ədatlardan (hətta, məhz, əksərən, ancaq, yalnız, bircə, təkcə və s.) sonra gələn sözün üzərinə düĢür: Hətta hakim də təəccüblə baxdı. Yalnız yaxĢı oxumaq azdır, həm də yarıĢlarda yaxĢı çıxıĢ etmək lazımdır. Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|