Економиксин принсипляри
647
Son 40 il ərzində inflyasiya və işsizlik arasında seçim problemi
ağıllardan çox qarışıqlıq yaratmışdır, lakin bu gün baxışların birləşməsi önə
çıxır. İnflyasiya və işsizlik arasındakı əlaqə barədə M.Fridmen 1968-ci ildə
belə demişdir:
İnflyasiya deyil, gözlənilməyən inflyasiyaya əsaslanan işsizlik və
qiymətlərin artımı arasında yalnız müvəqqəti əks asılılıq mövcuddur. Onların
arasında daimi asılılıq haqda geniş yayılmış fikirlər «yüksək» və «artan» ilə
qarışdırmanın mürəkkəb növüdür, bunu biz hamımız daha sadə formalarda
tanıyırıq. İnflyasiyanın inkişafının artan sürəti işsizliyin azalmasına gətirib
çıxra bilər, yüksək isə yox.
Lakin bu «müvəqqəti» nə qədər davam edə bilər?... Lakin mən müəyyən
tarixi təcrübənin təhlilinə əsaslanan öz şəxsi mülahizələrimi deyə bilərəm ki,
inflyasiyanın yüksək və gözlənilməz sürətinin ilkin nəticələri təxminən 2 ildən 5
ilədək davam edir…
Və bu gün 30 il sonra bü mühakimə makroiqtisadiyat üzrə mütəxəssislərin
ilşsizlik və qiymətlərin artımının qarşılıqlı əlaqəsinə baxışlarının əsasında
durur.
Економиксин принсипляри
649
Fəsil 33
MAKROĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠN BEġ
PROBLEMĠ
İstənilən amerika qəzetini açsanız orada mütləq hökumətin iqtisadi siyasətini
dəyişdirməyə çağıran dövlət xadiminin, iqtisadçının, yaxud da curnalistin bir
məqaləsinə rast gəlirsiniz. Özü də ki, elə həmin qəzetdə hakimiyyətin bütün
qollarına bir-birini istisna edən müraciətlərə rast gəlmək olur. Prezidentdən
büdcə profisitini ya dövlətin borcunun azaldılmasına, ya da dövlət xərclərinin
artırılmasına sərf etməyi tələb edirlər. FRS-dən iqtisadiyyatın yüksəlişini
stimullaşdırmaq üçün faiz stavkalarını ya endirməyi, ya da qiymətlərin
artmasına yol verməmək üçün onları qalldırmağı tələb edirlər. Konqresdən
iqtisadi yüksəlişin sürətləndirilməsinə yönəldilmiş vergi islahatlarının həyata
keçirilməsini, yaxud da gəlirlərin daha ədalətli paylaşdırılmasını tələb edirlər.
İqtisadi məsələlər həm ABŞ, həm də dünyanın başqa ölkələrində siyasi
debatlada mərkəz yeri tutur.
Bundan əvvəlki fəsillərdə biz bütövlükdə iqtisadiyyatın iqtisadi təhlil
alətlərini və ona siyasi təsir metodlarını nəzərdən keçiririk. Son fəsildə biz
makroiqtisadi siyasətin müxtəlif variantlarının «leyhinə» və «əleyhinə» olan
mülahizələri təhlil edəcək. Bizim müzakirənin əsası iqtisadi kursun
öyrənilməsində əldə etdiyimiz biliklərdir. Onlara arxalanaraq siz hansı tərəfə
öz səsinizi verdiyinizə, sərbəst qərar verərsiniz, yaxud heç olmazsa, siyasi
iqtisadi seçimin mürəkkəbliyini qiymətləndirərsiz.
Dövlətin iqtisadi rolu
Əvvəlki fəsillərdə biz öyrəndik ki, məcmu tələbin və məcmu təklifin
dəyişmələri istehsalın həcmində və məşğuliyyətin səviyyəsində qısamüddətli
dəyişmələrə gətirib çıxara bilər. Bundan başqa, biz gördük ki, monitar və
maliyyə-büdcə siyasətinin alətləri məcburi məcmu tələbə və münasib olaraq
iqtisadi fluktuasiyaları təsir göstərməyə imkan verir. Lakin hətta siyasətlərin
qısamüddətli iqtisadi dəyişmələrə təsir göstərməyə imkan varsa, bu onların
iqtisadiyyata «müdaxilə» etməli olduqlarımı deməkdirmi? İşgüzar fəallığın
tsiklinin (dövrünün) sadələşdirilməsi üçün siyasi alətlərin istifadəsi nə dərəcədə
məqsədəuyğundur.
Н. Грегори Менкйу
650
Ġqtisadiyyatın stabilləĢdirilməsinin «leyhinə» olan mülahizələr
İqtisadiyyatın təbii inkişafı fluktuasiyalarla müşayiət olunur. Əgər ev
təsərrüfatları və formalar iqtisadi perspektivləri qiymətləndirilərsə, xərcləri
azaldırlar, bu da əmtəə və xidmətlərə məcmu tələbin azaldılması, öz
növbəsində əmtəə və xidmətlərin istehsal həcmlərinin azalmasını doğurur.
Firmalar fəhlələri işdən azad edir və təbii ki, işsizliyin səviyyəsi qalxır, real
ÜDM (DN) və gəlirin digər göstəriciləri aşağı düşür. İşizliyin səviyyəsinin
qalxması və gəlirlərin azalması əhali tərəfindən iqtisadiyyatın perspektivlərinin
qiymətləndirilməsində təkan olmuş pissimizmin (bədbinliyin) artmasına gətirib
çıxarır.
Repressiya iqtisadi resurslarının faydasız israfı deməkdir. İşsizlər sabit iş
yeri ilə təmin olunmalarını şirkətlərin sahibkrları əmtəə və xidmət istehsal
etmələrini üstün tutardılar. Makroiqtisadi nəzəriyyə siyasətçilərə iqtisadi
fluktuasiyaların nəticələrini yumşaltmaq imkanlarını verir. İqtisadiyyatı
xoşagəlməz dəyişikliklər «küləyinə qarşı» istiqamətləndirərək pul-kredit və
maliyyə-büdcə siyasəti məcmu tələbi və deməli, həcmini və məşğuli
səviyyəsini stabilləşdirmə imkanı verir. Əgər məcmu tələbin səviyyəsi
iqtisadiyyatda tam məşğulluğa «çıxmağa» imkan verirsə, siyasətçilər hö-
kumətin xərclərini çıxarmalı, vergiləri azaltmalı və pul təklifini
çoxaltmalıdırlar. Mütləq tələb ifratdırsa, bu da informasiyanın templərinin yük-
səlməsi riskini artırırsa, siyasətçilər hökumətin xərclərini, vergiləri artırmalı və
pul təklifini azaltmalıdır. Sabit iqtisadi yüksəlməyə yönəldilmiş monetar və
fiskal siyasətinin makroiqtisadi alətləri cəmiyyətin hər üzvünə xeyir gətirir.
Ġqtisadiyyata dövlət təsirinin «əleyhinə» arqumentləri
Pul-kredit və maliyyə-büdcə siyasətinin alətləri iqtisadi inkişafı nəzəri cəhətdən
stabilləşdirməyə imkan verir, lakin olan imkanların praktiki həyata keçirilməsi
ciddi çətinliklərin dəf edliməsi ilə əlaqədardır. Problemlərdən biri odur ki,
monitar və fiskal siyasət iqtisadiyyata təsirini xeyli gecikmə ilə edir. Faiz
stavkalarının dəyişilməsi xərclərin, xüsusən də investisiyaların səviyyəsinə
təsir edir. Lakin bir çox ev təsərrüfatları və firmalar xərclərinin planını
qabaqcadan çəkirlər. Faiz stavkalarının dəyişməsinin əmtəə və xidmətlərə olan
məcmu tələb təsir etməsi üçün vaxt lazımdır. Bir çox tədqiqatların nəticələri
onu göstərir ki, məcmu tələb monetar siyasətin dəyişilməsinə ən azı altı aydan
sonra təsirini göstərir.
Maliyyə-büdcə siyasətinin mütəmadi gerçəlməsi hökumət xərclərinə və
vergilərə dəyişikliklərin edilməsi prosesinin uzunmüddətli olması ilə
əlaqədardır. Münasibət amerika qanunları konqresin komitələri, konqres,
Senatdan keçir və perzidentin imzasına verilir. Təklif vermək fiskal siyasətdə
dəyişiklikləri qəbul edib həyata keçirmək üçün illər tələb olunur.