Ġdeya və layihə müəllifi

96 
 
ġah Ġsmayıl Xətainin Tatev 
monastrını bir sıra vergilərdən 
azad edən 1503-cü il tarixli 
Fərmanı. 
 
tərəfindən monastra bağıĢlanması barədə qəbalə 1508-ci il 8 noyabr tarixdə tərtib 
edilmiĢ  və  Sisəcan  qazisi  ġükrulla  Ənsari  tərəfindən  imzalanaraq  möhürlə  təsdiq 
edilmiĢdir (155, 297). 
Bu  sənəddə  düz  beĢ  yerdə  "Azərbaycan  ölkəsinin  Urut-Kapanat 
nahiyəsi"  ifadəsi iĢlənmiĢ, 2 yerdə  isə  Sisəcanın  Azərbaycan ölkəsinin Naxçıvan 
tüməninə aid olduğu vurğulanmıĢdır. 
Bu sənədi də Zəngəzura aid digər qəbalələr kimi Urudlu Söhrab yazmıĢdır. 
Çox  güman  ki,  Söhrab  sonradan  bu  qəbalələrin  surətini  çıxarıb  arxivi  qaydaya 
salan Ģəxsdir. Çünki qəbalələrin verilmə tarixləri arasında 150 ilə qədər fərq vardır 
və  təbii  ki,  bu  müddət  orta  insan ömründən iki dəfə  uzun  olduğundan  Söhrab bu 
sənədlərin orijinalının tərtibində heç cür iĢtirak edə bilməzdi. 
Sənəd  18.  Tatev  monastrına  məxsus  torpaqlar  və  digər  əkin  yerləri 
haqqında qəbalədir. Qəbalədə Azərbaycan ölkəsinin Naxçıvan tüməninin Kapanat 
və  Urut  nahiyələrində  yerləĢən  Tatev  monastrının  torpaqlarının  dəqiqləĢdirilmiĢ 
sərhədləri göstərilmiĢdir (155, 309). 
Qəbalə  Bürhanəddin  oğlu  Nəsir,  Urudlu 
Söhrab  və  Məhəmməd  Kazım  tərəfindən  yazılmıĢ, 
vəzir Mirzə Ataullanın möhürü ilə təsdiq edilmiĢdir. 
Sənəddə  9  avqust  1556-cı  il  (hicri  tarixi  ilə 
Ģəvvəl ayının 12-si, 964-cü il) tarixi göstərilmiĢdir. 
Sənəd 19. Bu Tatev monastrına məxsus olan 
kəndlərin vəqf mülkiyyətində olduğunu  təsdiq edən 
1558-ci  il  tarixli  aktdır.  Aktda  Sisəcan  və  Urut 
nahiyələrinin bir neçə kəndinin ərazisi, əkin yerləri, 
gəlirləri  və  gəlirlərinin  paylanmasının  yoxlanılması 
nəticələri göstərilmiĢdir. 
Akt  hicri  tarixi  ilə  965-ci 
ilin  Ģaban  ayında  (19  may  -  16 
iyun  1558-ci  il)  tərtib  edilmiĢ  və  vəzir  Mirzə 
Ataullanın  möhürü  ilə  təsdiq  olunmuĢdur.(155, 
312). 
Sənəd  24.  Bu  1576-cı  il  tarixli  qəbalədir. 
Ermənilərin  Zəngəzurda  məskunlaĢması  və  torpaq 
sahibinə  çevrilməsi  prosesini  əyani  surətdə  izah  edən 
çox  əhəmiyyətli  bir  tarixi  sənəddir.  Bu  qəbalədən 
aydın  olur  ki,  əslən  Cuğa  kəndindən  olan,  müsəlmanlığı  qəbul  etmiĢ  Murad  bəy 
adında  bir  erməni  Səfəvi  hökmdarı  Ģah  Təhmasibdən  Meğri  kəndini  satın  almıĢ, 
sonra  isə  II  ġah  Ġsmayılın  dövründə  bu  kəndi  məhəllələr  üzrə  kənd  sakinlərinə 
(ermənilərə və azərbaycanlılara) satmıĢdır. Alqı-satqı Murad bəylə Meğri kəndinin 
yuxarı məhləsinin sakini kəndxuda Allahqulu Babaqulu oğlu, Meğri kəndinin orta 
məhlə sakinləri Əlvənd oğlu Qriqor və Ġsfəndiyar oğlu Axpercan, Meğri kəndinin 
 

---

97 
 
ġah Ġsmayıl Xətainin Tatev 
monastrının hüquqlarının 
artırılması barədə 1506-cı il 
tarixli Fərmanı. 
 
aĢağı  məhlə  sakini  keĢiĢ  NovĢiraz  oğlu  Zəkəriyyə  arasında  olmuĢdur  (155,  325). 
Göründüyü kimi, Meğri kəndinin bütün ərazisi dörd paya bölünmüĢ, onun bir payı 
azərbaycanlıya (kəndxuda Allahqulu Babaqulu oğluna) qalan 3 hissə isə ermənilərə 
satılmıĢdır və onların tayfa mülkiyyətinə çevrilmiĢdir. Diqqət yetirin: 
Erməni  Murad  bəy  azərbaycanlılar  yaĢayan  Meğri  kəndini  Azərbaycanın 
hökmdarı  II  ġah  Təhmasibdən  alır.  Müəyyən  vaxt  ərzində  orada  ermənilər 
məskunlaĢır  və  axırda  kənd orada  yaĢayan erməni tayfalar  arasında  bölüĢdürülür. 
Bu  yolla da  bütün orta  əsrlər boyu ermənilərin  Zəngəzurda  (eləcə  də  Qarabağda) 
məskunlaĢmağı  davam  edir.  Ermənilər  hər  vəchlə,  müxtəlif  üsullarla  Azərbaycan 
torpaqlarına  yiyələnməyə  can  atmıĢlar,  təəssüflər  olsun  ki,  çox  zaman  da 
istədiklərinə nail olmuĢlar. 
Sənəd 26. Bu sənəd Sevadan kəndinin otlaq sahəsinin bir hissəsinin Meğri 
kəndinin  icmasına  satılması  barədə  1587-ci  il  tarixli  qəbalədir.  Əvvəlki  qəbalədə 
olduğu  kimi,  burada  da  torpağı  alanlar  hamısı  (7  nəfər)  milliyyətcə  ermənilərdir. 
Sənəddə  satılan  ərazinin  sərhədləri  (türk  adlarıdır)  və  qiyməti  göstərilmiĢdir. 
Qəbalə 28 fevral 1587-ci il tarixdə Ordubadda tərtib edilmiĢdir (155, 333). 
Matenadarandakı 
Ģah 
fərmanları. 
Matenadaranda  saxlanılan  orta  əsrlərə  aid  Ģah 
fərmanlarını, hökmləri, qərarları, fətvaları, alqı-satqı 
sənədlərini 
(qəbalə, 
vəqfnamə, 
icranamə), 
müqavilələrini  araĢdırarkən  bir  daha  bu  qənaətə 
gəlirsən  ki,  uzun  əsrlər  boyu  dövlətçiliyi  olmayan 
erməni 
xalqı  öz  milli  varlıqlarını  qoruyub 
saxladıqlarına görə erməni kilsəsinə və tabeçiliyində 
yaĢadıqları  türk-müsəlman  Ģahlarına  ömür  boyu 
minnətdar olmalıdırlar. 
Məlumdur  ki,  XII  əsrdən  ta  XIX  əsrə  qədər 
bütün  Qafqaz  kimi,  Zəngəzur  (Sisakan)  ölkəsi  də 
türk (istər Osmanlı, istərsə də Ġran) sultanlarının və 
Ģahlarının himayəsində yaĢamıĢdır. Bütün dövrlərdə 
həm  islam  dini,  həm  də  türk  hakimləri  erməni-
qriqorian  kilsəsinə  nəinki  dözümlü  münasibət 
göstərmiĢ, hətta bu kilsəni daima himayə etmiĢdir. 
Ġstər 
Qaraqoyunlu 
və 
Ağqoyunlu 
dövlətlərinin  zamanında,  istərsə  də  Səfəvilər 
xanədanının  hakimiyyəti  dövründə  erməni  kilsə  və 
monastrları nəinki vergidən azad olunmuĢ,  hətta onlara  müsəlmanlara  verilməyən 
bir sıra imtiyazlar verilmiĢdir. 
Qaraqoyunlu Cahan Ģahın 1449-cu il tarixli fərmanı ilə Tatev və Vağədi 
monastrları  vergilərdən  azad  edilmiĢ,  onların  tabeliyində  olan  kəndlərin 
məhsullarından monastra xüsusi pay ayrılması göstərilmiĢ, monastrların hər hansı 

---