Dilqəm ƏHMƏd yolun yarpaqları
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bu günün, gələcəyin Ari yurdundan olan, Zərdüştə mənsub olan, Artaya sədaqətli- Cah-cəlallı Xvarno ölkəsi var qiymətli Qoy ona sahib olum, onu ələ keçirim”. Xeyirxah və qüdrətli Anahit Ardvisur Ona belə bir uğur, səlahiyyət vermədi. Təbii ki, Avestanın uzun müddət fars sülalələsi olan Əhəməni və Sasanilərin dövlət ideologiyasına çevrildiyindən bütün hallarda “ilahə”lərin Turan hökmdarlarının istəyini qəbul etməməsi normal qarşılanmalıdır. Necə ki, bu hadisə sonralar “Şahnamə”də təkrar olunduğundan Firdovsi qızıl sikkələr əvəzinə gümüşlə mükafatlandırılır. Bizim üçün burada gərəkli olan Turanlı Franqrasyanın hər hansı bir uğur əldə etmək qüdrətində olmasıdır, yəni əfsanə hesab edilən Turan dövlətinin bir növ gerçəkliliyinə olan sübutdur. Avesta mətnlərinə görə, Franqrasyan Traytaonun varisi, Turan hökmdarı Paşanqın (Peçeneqin) övladıdır. Burada mütləq haşiyə çıxaraq Avestada İran-Turan qarşıdurmasının əfsanəvi mahiyyətinə diqqət yetirməliyik: Paradata sülaləsinin beşinci hökmdarı Atvinin oğlu Traytaona Yimin bacıları Arnavak və Saxnavakla evlənir və onlardan 3 oğlu olur: Sayrim, Tur və Arya. Traytaona qocaldığı zaman səltənəti bu 3 övladı arasında bölür: Ayranam-Vayca və Ərəbistan Aryaya, Rum və qərb torpaqları Sayrimə, Çin və Turan isə Tura verilir. Bundan sonra Arya arilərin, Salm sarmatların, Tur isə turların əcdadı olur. Lakin bu bölgüyə Sayrim və Tur razılaşmırlar və 12 ildən sonra Aryanı öldürürlər. Bununla da İran-Turan ziddiyyətlərinin əsası qoyulur. Daha sonra Aryanın varislərindən Manuşçihr turlarla mübarizəyə başlayaraq Salm və Turu öldürür və bu hadisənin ardınca çoxillik mübarizə daha da kəskin xarakter alır. Manuşçihrin dövründə isə Turanlılara başçılıq edən Franqrasyan (və ya Frasiyaq) qalib gəlir və 12 il hakimiyyətdə olur. Hakimiyyətdə olduğu müddətdə Franqrasyan müqəddəs xvarnonu ələ keçirmək üçün 3 dəfə Vorukaş dənizinə baş vursa da, onu əldə edə bilmir. “Zamyad-Yaşt”ın 8-ci bölməsində artıq hər dəfə lüt- üryan Vorukaşa dənizinə baş vuran, lakin ona-xvarnoya yaxınlaşdıqca ondan uzaqlaşmasına əsəbiləşən Turanlı Franqrasyan anlaşılmaz bir dildə (çox güman ki, əski türkcə) hətta söyüş də söyür: Və çıxdı Franqrasyan, Turların ən mübarizi, qoçağı. Vorukaşa dənizindən, Bağırtıyla söyərək: “İte-ita-yatna-axmay... Ötənlərin, köçənlərin, Ari ölkələrinin hökmdarlarının, Əldə etdikləri Xvarnonu mən əldə edə bilmərəm Zərdüşt-Spitamaya məxsus olanı Mən əldə edə bilmərəm Franqrasyan adı isə sonrakı mənbələrdə Frasiyak-Frasiyab və nəhayətində Əfrasiyab formasına düşür. Avesta mətnlərində turanlı Franqrasyanın Xosrov tərəfindən Çayaçesta (Urmiya) gölü ətrafında öldürüldüyü qeyd olunur. Tədqiqatçılar arasında ikinci bir mühüm polemika da məhz burada meydana çıxır. Franqrasyan və ya Alp Ər Tonqa kiminlə və hansı dövlətlə vuruşmada öldürülür? Bu günə qədər olan ortaq fikrə görə Alp Ər Tonqa İran hökmdarı Keyxosrovla olan döyüşdə xəyanət sonucunda qətlə yetirilib və bu hadisə İran-Turan ziddiyyətinin ana xətlərindən hesab edilir. Və digər bir fikrə görə bu hadisə İsanın doğulmasından 625 il əvvəl baş verib və “Şahnamə”də Keyxosrov adlanan hökmdar Mada çarı Kiaksardır. Ziddiyyət açıq aşkar ortadadır. Bir tərəfdən Mada və Əhəməni imperiyaları dövrünün olaylarını bizlərə çatdıran və tarixin atası ünvanını daşıyan Herodot madalılarla farsların tamamilə başqa xalqlar olduğunu və Astiyaqın hakimiyyəti madalılara deyil, onların qulları olan farslara verdiyi üçün xəyanətkar Qarpağı ağılsızlıqla suçlamasını qeyd etdiyi halda, digər tərəfdən Alp Ər Tonqanın farslar tərəfindən öldürülməsini tədqiqatçılar aksioma hesab edirlər. Sadəcə olaraq Alp Ər Tonqanın digər bir türk xaqanı ilə savaş aparmasını qəbul etmək istəməyən tədqiqatçılar (hansı ki, hətta orta əsrlər dövründə biz bunu Sultan Səlimlə Şah İsmayıl, Teymurla I Bəyazid, Teymurla-Toxtamış, Cahan şahla Sultan Həsən və d. arasında görməkdəyik) Firdovsinin şovinizmə əsaslanan “Şahnamə”sinə aldandıqlarını görməkdəyik. Qeyd edək dövrün ən müfəssəl izahını yazan Herodot qəti şəkildə madalılarla farsları ayrı-ayrı xalq hesab edir və bunu “Tarix”in Astiaq- Kir-Qarpaqla olan bölümlərdə qeyd edir. Eyni zamanda Herodot iskitlərlə (bir çox tədqiqatçı Alp Ər Tonqanın iskit-sak xaqanı olmasını bildirir) Mada hökmdarı Kiaksar arasında baş verən müharibənin səbəbkarının iskitlər olmasını qeyd edir: “Fraortanın ölümündən sonra hökmranlıq onun oğluna, Deyokun nəvəsi Kiaksara keçir...Kiaksar assurları yenib Nini mühasirəyə almağa başlayan zaman başda Protofieyin oğlu hökmdar Madiyes olmaqla iskitlərin böyük qoşunu onun hökmdarlığının sərhədlərinə soxulur...Onda Kiaksar və midiyalılar bir dəfə çoxlu iskiti qonaq çağırıb keflənənəcən içirtdilər, sonra onları qırdılar. Midiyalılar öz hökmdarlarının əvvəlki əzəmətini belə bərpa edir......” Burada xüsusilə onu qeyd edək ki, bir sıra tədqiqatçılar Madanı ələ keçirən iskitlərin başçısı Madiyesin (Madi) əslində Alp Ər Tonqa olduğunu qeyd edirlər. Çünki məhz Madada iskitlərin hakimiyyətə gəlməsi onun hakimiyyəti dövründə baş verib. Madiyes haqqında görkəmli tədqiqatçı Altay Məməmdov “Oğuz səltənəti” adlı əsərində yazır: “İşquz çarlığı dövründə ən çox qələbələr qazanmış çar Madi olmuşdur. Məhz Midiya üzərindəki qələbədən sonra işquzların Asiya üzərindəki 28 illik hegemonluğunu o təmin etmişdir. Misir, İsrail, Şam üzərinə müvəffəqiyyətli hərbi səfərlər Madinin başçılığı altında olmuşdur”. Ümumiyyətlə, bütün bu ilkin ehtimallardan belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, iskitlərin Madada 28 illik hökmranlığı əslində Turan xaqanlığının ən möhtəşəm dövrü olub və Herodotun da qeyd etdiyi kimi, Madanı tutduqdan sonra qoşunları Misirə doğru irəliləyəcək qüdrətdə olub. Alp Ər Tonqanın və ya Frasiyakın iskit xaqanı Madiyes olması bir çox tədqiqatçı tərəfindən dəstəklənsə də, Frasiyakın həmçinin Midiyanın sonuncu çarı Astiyaq ola bilməsi haqqında da maraqlı fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçı İsrafil Hüseyn “Alp Ər Tonqa- Əfrasiyab-Astiyaq bədii və tarixi mənbələrdə” adlı araşdırmasında rəvayətlərdə adı çəkilən Frasiyaqın Astiyaq olduğunu, Keyxosrovun isə Midiyada türk hakimiyyətinə son qoyub farsların hökmranlığa gətirən II Kir (Kuruş) olduğunu bildirir və mühüm arqumentlərlə fikrini isbatlayır. Xüsusilə Herodotun “Tarix”ində verilən Astiyaq əfsanəsi sırf Mada (Turan) ilə gələcək Əhəmənilər arasındakı münaqişədən bəhs edir və əslində əfsanələrdən fərqli olaraq İran-Turan ziddiyyətinni başlanğıcı Astiyaqın qız nəvəsi Kirin xəyanətkar Qarpaqla birlikdə farsları midiyalılara qarşı üsyana qaldırması hesab edilməlidir. Frasiyaq və Astiyaq adlarının bir-birinə yaxınlığı və Astiyaq əfsanəsi ilə Avestada verilən rəvayətlər arasındakı paralellər bu fikri daha da gücləndirir. Lakin Alp Ər Tonqanın kefləndirilərək öldürülməsi isə qəti şəkildə iskit xaqanı Madiyeslə əlaqədardır. Üstəlik, Herodot Astiyaqın Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|