Dilqəm ƏHMƏd yolun yarpaqları
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
oğul övladının olmamasını qeyd edir, halbuki Alp Ər Tonqanın Barman və Barsaqan adlı iki oğlunun olması Türk dastanlarında göstərilir. Həmçinin Herodotda II Kirin Astiyaqı sağ saxlaması qeyd olunduğu halda, Alp Ər Tonqanın əsir düşdükdən sonra öldürülməsi digər mənbələrdə bildirilir. Bütün bu fikirləri ümumiləşdirərək ilkin olaraq belə nəticə çıxarmaq mümkündür ki, Alp Ər Tonqa timsalında iki hökmdar- Madanın sonuncu xaqanı Astiyaq və qüdrətli İskit xaqanı Madiyes dastanlaşdırılıb. Yəni dastanın müəyyən hissəsi Astiyaqı, digər hissəsi isə Madiyesi (assur mətnlərində Maduva) əhatə edir. Və əsas olan budur ki, Keyxosrov Mada xaqanı Kiaksar deyil, məhz Əhəməni şahı II Kirdir. Əfsanə hesab edilən Turan dövləti isə iskitlərin Midiyada 28 illik hakimiyyətdə olduğu müddətdə Mada-iskit birləşməsinin ümumi adı olub. Və belə ehtimal etmək olar ki, iskitlər m.ö VII əsrdə İdil çayı ətrafından gələrək Dəmirqapı Dərbənddən keçərək Ön Asiyaya gəlirlər və Madada hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra İran-Xorasan yolu ilə Türküstan ərazilərinə yönəlirlər və burada bir sıra şəhərlər salırlar və nəhayətində farslarla mübarizə sonucunda məğlub olurlar. Məhz buna görədir ki, Turan xaqanlığının əraziləri kimi Kaşğardan Urmiya gölü ətrafına qədər olan bir çox ərazilər göstərilir. İndi isə ikinci mühüm mənbə hesab edilən Kaşğarlı Mahmudun “Divan”ına nəzər yetirək. Alp Ər Tonqanın xəyanət nəticəsində öldürülməsi bu mühüm mənbədə 11 ağı ilə qeyd olunur. Ümumiyyətlə, türk dastanlarında Alp Ər Tonqanın şəhərləri kimi Balasaqun, Ordukənd (Kaşğar), Quzey Azərbaycanda Şabran və Bakı, güneydə Qəzvin qeyd olunur. Qəzvin şəhərinin Alp Ər Tonqanın qızı Qaz tərəfindən salınması haqqında məlumatlar vardır. Digər tərəfdən Orxon abidələrində Tonqra tigin matəminin keçirilməsi barədə bilgilər mövcuddur. Belə ki, 714-cü ildə Uyğurların yaşadığı Beşbalıq şəhərinin mühasirəyə alındığı zaman Tonqra tiginin yuğ-yas mərasiminin keçirildiyi günə təsadüf olunduğu qeyd olunur. Kaşğarlı Mahmudun məlumatına əsasən bütün Türk xaqanlarının soy kökü Alp Ər Tonqadır və bu soydan olmayanlar “xan” və “xaqan” titullarını daşıya bilməzlər. Məhz buna görədir ki, Qaraxanlılar özlərini “Ali-Əfrasiyab” adlandırırdılar. Tarixçi Cüveyni uyğur xaqanlarının, Əbülqazi Bahadır xan “Şəcəreyi-Tərakimə” əsərində isə səlcuqların Əfrasiyab soyundan olduğunu bildirir. Tarixçi Fəxrəddin isə yazır: “Türklərin padşahı, son dərəcə müdrik və ağıllı adam kimi tanınan Əfrasiyabın kəlamları içərisində belə bir kəlam da var: “Türk balıqqulağı içindəki mirvarini xatırladır, nə qədər ki, o öz qınındadır heç bir qiyməti yoxdur. Lakin balıqqulağının içindən çıxan kimi o qiymətə minir, padşahların taclarını, şahzadə xanımların boyun-boğazını və qulaqlarını bəzəyir” Alp Ər Tonqa şəxsiyyətinə Mahmud Kaşğarlı ilə yanaşı dövrün digər bir türk bilgini Yusif Balasağunlu da toxunub və o 1069-cu ildə qələmə aldığı “Qutadqu-Bilik” adlı əsərində yazır: “Türk bəyləri arasında Alp Ər Tonqa öz biliyi və şücaəti ilə seçilirdi. O, hər şeyi bilir və başa düşürdü. Bu dünya nə qədər seçilmiş və bacarıqlı qəhrəmanları udmuşdur. Taciklər Alp Ər Tonqanı Əfrasiyab adlandırırlar”. Bütün bunlardan belə nəticə çıxır ki, müxtəlif dövrlərdə tarixçi və dastançılar real türk hökmdarları ilə qüdrətli Alp Ər Tonqa və ya Əfrasiyabı qarışdırıblar. Məsələn, İran tarixçisi Əlaəddin Ata Malik Cüveyni 1259-cu ildə farsca yazdığı “Tarixi-cahan-guşə” əsərində Alp Ər Tonqanın qüdrətli Uyğur xaqanı Buku xanla eyniləşdirir və Buku xanın digər bir adının Əfrasiyab olduğunu qeyd edir. Moğol tarixçisi Mirzə Heydər Duğlat 1541-1547-ci illərdə yazdığı “Tarixi Rəşidi” əsərində Əfrasiyab haqqında yazır: “Kaşğar qədim və məşhur bir şəhərdir. Qədim zamanlarda Kaşğar sultanları moğolların Buqa xan dedikləri Türk Əfrasiyabın ailəsindəndir. Onun şəcərəsi belədir: Firudin oğlu, Tur oğlu, Dad oğlu, Naşin oğlu, Piş oğlu Əfrasiyab”. Buddist uyğur şairi Ki Ki də Əfrasiyabın uyğur xaqanı Bögü xaqan olmasını qeyd edir və bu hadisə 1334-cü ildə hazırlanmış və hazırda Çinin Qansu əyalətinin Vu-vei İli muzeyində saxlanılan “Koçu Uyğur xaqanlığı Töhpe” abidəsində də öz əksini tapıb. Bu abidə ilə yanaşı uyğur türkləri arasında Əfrasiyabla bağlı xalq arasında gəzən rəvayətlər də mövcuddur. Toy mərasiminin yaranması haqqında olan rəvayətdə uyğurlar arasında evlənmə adətinin və şəhərsalma mədəniyyətinin əsasının, dəfnetmə ilə bağlı rəvayətlərdə isə cəsədlərin sandığa qoyularaq gömülməsinin, digər bir rəvayətdə isə beşiyin əsasının Əfrasiyabın vaxtında qoyulması haqqında məlumatlar verilir. Uyğur rəvayətlərində bizim üçün maraqlı olan iki şəxs adının çəkilməsidir. Ölügömmə ilə bağlı rəvayətdə Əfrasiyabın atasının adı Uluğ Tor (Avestadakı Tur ilə səsləşir), beşiyin yaranması ilə bağlı rəvayətdə isə arvadının adının Böşük (Beşik) olması qeyd olunur. Başqa bir uyğur rəvayətində Əfrasiyabın çalğı alətlərinin yaradıcısı olması, digər bir rəvayətdə özünə 7 şəhəri (Ərdəbil, Suddikut, Korla, Turfan, Hoten, Almalı, Balasaqun) paytaxt seçməsi, yuxuda cənnəti görməsi və şəhərlərində cənnət meyvələri yetişdirmək barədə əmr verməsi barədə bilgilər mövcuddur. Alp Ər Tonqa haqqında digər bir mühüm tapıntı uyğurlara məxsus olan Bəzəklik məbədində olan yazıdır. Belə ki, məbədin divarında ağzında və paltarında ləkələr olan və öldürüldüyü ehtimal olunan bir rəsm mövcuddur və rəsmin bir yerində “Tunqa tigin”, digər bir yerində “Tunqa ol” yazıları qeyd olunub. XV əsr müəllifi Əli Yazıçıoğlu “Tarix əl-səlcuq” əsərində Əfrasiyabın oğlunu bu cür vəsf edir: “doxsan dəridən kürk olsa, topuğunu örtməyən, doqquz dəridən şəbkülah olsa, tülüyün örtməyən, doxsan qoyun dovğalıq, on qoyun öyüncük yetməyən, doqquz yaşar cüngün silküb atan, kıynağında gökdə tutan, at başın yalmırıp bir kəz yutan Əfrasiyab oğlu Alp Ariz bəy”. İslamı dövlət dini edən Qaraxanlı Satuk Buğra xaqanın böyük oğlunun adının Tonqa İlig olması, Göktürk mətnlərində Tonqa tigin adlı bir sərkərdənin yuğ mərasiminin keçirilməsi “Tonqa” adının türk xalqları arasında geniş yayıldığını göstərir. 714-cü ildə pusquya düşərək Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|