68
L. m
aGanzani
, Ripae fluminis e dissesti idrogeologici
[pp. 61-84]
Quindi per Ulpiano la distinzione naturalistica fra i due fenomeni
presuppone l’analisi sul campo delle loro cause.
ma questo non è il solo criterio distintivo fra inundatio e alvei mu-
tatio elaborato in sede giurisprudenziale: per pomponio, ad esempio,
esso si fonda sulla natura e sulla meccanica del fenomeno osservato.
così se l’acqua regredisce nel corso e a causa del medesimo fenomeno
fluviale che l’ha fatta tracimare (eodem impetu
15
), allora i terreni riviera-
schi, qualunque danno abbiano subito, tornano nella condizione giuri-
dica precedente e le loro ripae non mutano:
d. 7.4.23 (pomp. Ad Quintum Mucium) Si ager, cuius usus fructus
noster sit, flumine vel mari inundatus fuerit, amittitur usus fructus, cum
etiam ipsa proprietas eo casu amittatur: ac ne piscando quidem retinere
poterimus usum fructum. sed quemadmodum, si eodem impetu discesserit
aqua, quo venit, restituitur proprietas, ita et usum fructum restituendum
dicendum est.
d. 41.1.30.3 (pomp. 34 ad Sab.) Alluvio agrum restituit eum, quem
impetus fluminis totum abstulit. itaque si ager, qui inter viam publicam et
flumen fuit, inundatione fluminis occupatus esset, sive paulatim occupatus
est sive non paulatim, sed eodem impetu recessu fluminis restitutus, ad pri-
stinum dominum pertinet: flumina enim censitorum vice funguntur, ut ex
privato in publicum addicant et ex publico in privatum: itaque sicuti hic
fundus, cum alveus fluminis factus esset, fuisset publicus, ita nunc privatus
eius esse debet, cuius antea fuit.
se, invece, l’acqua non accenna a ritirarsi nemmeno dopo la norma-
15
anche questa descrizione del fenomeno corrisponde alla realtà nella sua concreta ma-
nifestazione: infatti, come ricorda L
e
G
aLL
, Il Tevere cit., p. 39, le inondazioni “anche le
più importanti, si producevano con impressionante velocità” (cfr. dio cass. xxxix.61, id.
lxxviii.25; tac., Hist. i.86), ma, “una volta cominciato, anche il ritiro delle acque nell’alveo
avveniva rapiadamente” (liv. xxx.38.10-12). in questo senso è la suggestiva descrizione della
piena dell’aniene del 105 d.c. tratta dalle Epistulae di plinio (8.17.3-5): “… irruppe, divelse
e travolse la maggior parte dei boschi che ne ombreggiavano l’alveo … screpolò i monti e,
qua e là ostacolato dai crolli dei massi, affannandosi a rientrare nella propria sede abbattè le
case e prese a scorrere sulle rovine sommerse”. sulla durata delle inondazioni, da ultimo, g.s.
a
Ldrete
,
Floods of the Tiber in ancient Rome, Baltimore, 2007, p. 61 ss.
69
L. m
aGanzani
, Ripae fluminis e dissesti idrogeologici
[pp. 61-84]
lizzazione delle condizioni meteorologiche ed idrometriche del territo-
rio, significa che il terreno sommerso è divenuto alveo ed ora è pubblico
come il fiume
16
: in tal caso esso corre entro nuove ripae.
ancora diverso è il criterio adottato dalle
Res cottidianae, ripreso dal-
le istituzioni giustinianee e poi universalmente diffuso nella tradizione
romanistica
17
:
d. 41.1.7.5-6 (gaius 2
rer. cott.)
5. Quod si toto naturali alveo relicto
flumen alias fluere coeperit, prior quidem alveus eorum est, qui prope ri-
pam praedia possident, pro modo scilicet latitudinis cuiusque praedii, quae
latitudo prope ripam sit: novus autem alveus eius iuris esse incipit, cuius et
ipsum flumen, id est publicus iuris gentium. quod si post aliquod temporis
ad priorem alveum reversum fuerit flumen, rursus novus alveus eorum esse
incipit, qui prope ripam eius praedia possident. cuius tamen totum agrum
novus alveus occupaverit, licet ad priorem alveum reversum fuerit flumen,
non tamen is, cuius is ager fuerat, stricta ratione quicquam in eo alveo
habere potest, quia et ille ager qui fuerat desiit esse amissa propria forma et,
quia vicinum praedium nullum habet, non potest ratione vicinitatis ullam
partem in eo alveo habere: sed vix est, ut id optineat. 6. Aliud sane est, si
cuius ager totus inundatus fuerit: namque inundatio speciem fundi non
mutat et ob id, cum recesserit aqua, palam est eiusdem esse, cuius et fuit.
i. 2.1.24: Quodsi naturali alveo in universum derelicto alia parte fluere
coeperit, prior quidem alveus eorum est qui prope ripam eius praedia possi-
16
Un’analoga attenzione alla durata e all’evoluzione del fenomeno si trova in giavo-
leno: d. 8.6.14pr. (10
ex Cass.):
Si locus, per quem via aut iter aut actus debebatur, impetu
fluminis occupatus esset et intra tempus, quod ad amittendam servitutem sufficit, alluvione facta
restitutus est, servitus quoque in pristinum statum restituitur: quod si id tempus praeterierit, ut
servitus amittatur, renovare eam cogendus est. ma si veda anche d. 7.4.24 pr. (iav. 3
post.
Lab.) già cit. per l’esegesi di questi passi e di quelli riportati nel testo e per l’esame delle di-
verse conseguenze giuridiche collegate dai giuristi ai fenomeni di inundatio e alvei mutatio,
rinvio al mio articolo I fenomeni fluviali cit., spec. p. 352 ss.
17
sul testo, da ultima, c. m
asi
d
oria
,
Modificazione e estinzione di rapporti giuridici
reali per causa delle acque. Un esempio della relazione tra natura e ius: diritto romano e codi-
ficazioni, in modelli teorici e metodologici nella storia del diritto privato. obbligazioni e
diritti reali, napoli, 2003, p. 289 ss. si veda anche m. b
retone
, I fondamenti del diritto
romano. Le cose e la natura, roma-Bari, 1998, p. 94 ss.;