Dokąd zmierza geotektonika
Yüklə 349,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
23
łańcuchów wokółpacyficznych. Najlepszym jego przykładem są Andy i Kordyliery. Trzecim typem omawianych geostruktur są orogeny z rozciągania (tensyjne). Mechanizm ich powstawania łatwo wyobrazić sobie na przykładzie prostego modelu przytaczanego przez S. W. Careya — najwybitniejszego współczesnego ekspansjonistę. Przesuwając kciuk oparty na powierzchni cienkiej błony gumowej, lub innego podobnego materiału, możemy zauważyć przy jej rozciąganiu powstanie po obu stronach kciuka wiązek drobnych zmarszczek ustawionych skośnie w stosunku do kierunku przesunięcia. W ten sam sposób rozciąganiu litosfery w efekcie ekspansji Ziemi może towarzyszyć tworzenie się fałdów i nasunięć trudnych w praktyce do odróżnienia od struktur wywołanych prostą kompresją (Ryc. 13).
Ryc. 13. Szkice ilustrujące mechanizm tworzenia się różnych typów orogenów na Ziemi ekspandującej A — orogen typu diapirowego (pionowy) — deformacje fałdowe i naciski poziome są wtórne względem pionowego przemieszczania się substancji (diapir płaszcza); B — orogen kompresyjny (pozio- my) — schemat deformacji kompresyjnych wywołanych przez zmniejszanie się krzywizny powierzchni ekspandującej Ziemi; C — przykłady deformacji wywołanej przez ten proces. Rysunek lewy — wciskanie się płyt litosfery (rozwarstwienie litosfery) jedna w druga, rysunek prawy — podsuwanie się płyt pod siebie; D — orogen z rozciągania (tensyjny).
Z rozciąganiem litosfery wiąże się przesuwanie i rotacja licznych bloków i mikropłyt, które dostosowują się tak do powstających naprężeń. W efekcie rotacji i przemieszczeń dokonujących się często wzdłuż starych linii rozłamowych i dyslokacji, otwierać się mogą różnego kształtu baseny i zapadliska, w obrębie których następuje oceanizacja skorupy. Struktury takie mogą przekształcać się z czasem w baseny marginalne lub wewnętrzne, rozdzielając rozsunięte fragmenty kontynentalne. Proces taki jest, zdaniem ekspansjonistów, doskonale ilustrowany przez obecny rozkład struktur w południowo-zachodniej części Pacyfiku i wschodniej części Oceanu Indyjskiego, a także przez kenozoiczną historię Morza Śródziemnego i Czarnego. Przykładem powstania basenu o skorupie oceanicznej w wyniku rotacji bloku kontynentalnego jest otwarcie się Zatoka Biskajskiej „za plecami" obracającego się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara Półwyspu Iberyjskiego. Rotacja ta jest udowodniona za pomocą metod paleomagnetycznych. Ż aden z wymienionych typów orogenów nie występuje oczywiście na rozszerzającej się Ziemi w sposób izolowany, w czystej postaci. Wszystkie omówione czynniki mogą oddziaływać równocześnie na tych samych obszarach, a rezultatem ich współdziałania są obecne, 24
skomplikowane systemy górskie. W przeszłości geologicznej Ziemi, zwłaszcza w prekambrze i paleozoiku, współdziałanie tych czynników mogło wyglądać nieco inaczej, chociażby ze względu na przyjmowany przez ekspansjonistów brak większych oceanów. Nie zmienia to wszakże faktu, że w programie Ziemi rozszerzającej się mogą być wykorzystane różne koncepcje górotwórczości zaczerpnięte z konkurencyjnych programów naukowych. Ewolucja oceanów Niewielu już dziś specjalistów zaprzecza uderzającej zgodności wyników badań wieku den oceanicznych. Wszystkie współczesne oceany mają młode dna utworzone w ciągu ostatnich 200 milionów lat. Oczywiście, dane te dotyczą tzw. drugiej warstwy skorupy oceanicznej zalegającej pod luźnymi osadami pierwszej warstwy, a złożonej ze zdiagenezowanych osadów i law bazaltowych, ponieważ tylko tę warstwę osiągnięto dotychczas za pomocą wierceń podmorskich. Nieznany pozostaje wiek trzeciej warstwy skorupy oceanicznej, a tym bardziej niżej ległego płaszcza. Zbyt jednak wiele niezależnych od siebie faktów potwierdza słuszność koncepcji „spreadingu" den oceanicznych, aby odrzucić model genezy litosfery oceanicznej proponowany przez tę teorię. A model ten nieodparcie sugeruje osiowe narastanie litosfery w strefach ryftowych grzbietów śródoceanicznych w taki sposób, że każdorazowa nowa partia litosfery narasta w pęknięciu starszej jej części, wypełniając stale odnawiające się pęknięcie. Tym samym wiek drugiej warstwy skorupy musi odpowiadać wiekowi całego przekroju litosfery oceanicznej. W przeciwieństwie do zasad geologii kontynentów granice chronostratygraficzne przebiegają tu pionowo lub prawie pionowo. Popermski rozpad Pangei i powstanie oceanów, w świetle tego, co dotychczas powiedzieliśmy, może być interpretowane jako zjawisko jednorazowe w ewolucji Ziemi. Wiele trudności, na jakie napotykają tektoniczno-płytowe interpretacje zjawisk geologicznych i geofizycznych na obszarach oceanów, o których wspomnieliśmy w poprzednich rozdziałach, wydaje się łatwiejsze do rozwiązania na powierzchni rozszerzającej się Ziemi. Wystarczy wspomnieć kłopoty z kompensacją „spreadingu" wokół Antarktydy czy Afryki, zjawisko pozio- mego rozciągania grzbietów śródoceanicznych, tensyjny charakter dna oceanów, tensję panującą w rowach oceanicznych i morzach marginalnych, wreszcie anomalny, z punktu widzenia tektoniki płyt, rozkład skorupy oceanicznej o różnym wieku na dnie zachodniego Pacyfiku, wzdłuż łuków wyspowych Azji i Aleutów. Wszystkie te, już przez nas pokrótce omawiane obserwacje wskazują, że czynnikiem decydującym o przebiegu procesów geologicznych na obszarach oceanów jest powszechna tensja. Spróbujmy teraz dokonać krótkiej rekonstrukcji mezo-kenozoicznego procesu rozrastania się oceanów z punktu widzenia koncepcji Ziemi ekspandującej. Za fakt udowodniony możemy uznać istnienie w końcu permu superkontynentu Pangei obejmującego wszystkie obecne kontynenty. Nadal nie rozstrzygnięty pozostaje problem obecności na permskiej Ziemi basenów oceanicznych w ich dzisiejszym sensie, zwłaszcza w rejonie środkowego Pacyfiku. Jak pamiętamy, współcześni mobiliści rekonstruują paleooceany na podstawie przebiegu pasm ofiolitowych w obrębie orogenów. Permska sytuacja paleogeograficzna, a mianowicie istnienie jednego kontynentu Pangei, zmusza ich jednak do przyjęcia superoceanu, który umieszczają bądź w rejonie środkowego Pacyfiku, co nie znajduje potwierdzenia w badaniach wieku jego dna, bądź w obrębie geosynkliny Kordylierów. Ten ostatni paleoocean musiał ulec całkowitej likwidacji w czasie zamykania tej geosynkliny w mezozoiku. Taka interpretacja napotyka jednak wspomniane już trudności skali — ocean ten bowiem musiałby mieć około 20 tys. km szerokości. Tymczasem wielu zwolenników teorii ekspansji Ziemi wskazuje na bliskie powiązania paleobiologiczne i paleogeograficzne między różnymi kontynentami lub ich częścia- mi w górnym paleozoiku. Wyjaśnienie tego paradoksu jest oczywiście łatwiejsze na Ziemi o mniejszych niż obecne wymiarach. Proces rozpadu Pangei rozpoczął się w triasie. Zapoczątkowany został powstaniem systemu rowów ryftowych rozwiniętych na złączach potrójnych (Ryc. 14). Strefy takie pojawiły się najwcześniej między północno-zachodnią Afryką i południowo- wschodnią Ameryką Północną, między Afryką a Eurazją oraz pomiędzy Afryką, Antarktydą i Półwyspem Indyjskim. Wąskie pierwotnie rowy ryftowe czynnych ramion złączy potrójnych były tymi strefami, wzdłuż których następowało pękanie i rozsuwanie się fragmentów litosfery kontynentalnej pod wpływem „puchnącego" wnętrza planety. Poprzez stadium wąskich mórz
Yüklə 349,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|