21
ortaq söz kimi iĢlənən alma, armud, albalı, qızıl (zoğal), qoz, üzüm, alça
meyvə adları da türkmənĢəlidir.
Azərbaycanın
çoxçeĢidli florası kimi,
faunası da zəngindir. Hətta
biosfer
bir sıra
köçəri
quĢların qıĢlama yerini də burada yaratmıĢdır. Bu-
rada türlü-türlü uçan, üzən, qaçan və sürünən heyvanların yaĢamı üçün
hər cür coğrafi Ģərait və iqlim növü vardır. Türk dillərində iĢlənən və
qonĢu xalqların dilinə keçən türkmənĢəli zoonimlərin tədqiqi göstərir ki,
prototürk etnosu ilk heyvanları Ön Asiyanın qədim Azərbaycan bölgəsin-
də görmüĢ və onlara ad vermiĢdir.Ona görə də, bir çox türk zoonimi qə-
dim Ön Asiya izoqlosu kimi diqqəti çəkir. Belə ki, bars, arslan, eĢĢək, qo-
duq, ilan, qoyun, buğa və sair bu kimi adların Ön Asiyada bəzi qədim ölü
dillərdə iĢləndiyini görmək olur. Azərbaycanın heyvanat aləmi türk etno-
sunun yaĢamına, onun həyat tərzinə təsir edən, yaylaq-qıĢlaq yaĢamına
təkan verən önəmli faktor olub. Heyvan adları toponimlərdə
də geniĢ əks
olunmuĢdur.
40
TanınmıĢ
türkoloqlar
A.
M.
ġerbak və K.
M.
Musayev
türk
dillərində
zoonimləri geniĢ tədqiq etmiĢ, onların iĢlənmə arealını, heyvan adlarında
ortaq izoqlosları, bunlardan bəzilərinin etimologiyasını vermiĢ, ev və çöl
heyvanlarının türklərin məiĢətindəki rolunu açıqlamıĢlar.
41
Bu məsələlər
üzərində sonrakı bitiklərdə etnoqrafiya və zoonimlər bölmələrində geniĢ
dayanacağıq,
burada
isə
biosferin
türk
etnosuna
diqtə etdiyi bir-iki
məqama
diqqəti çəkək.
Qədim
Azərbaycanda
biosfer-fauna-etnosun üçyönlü qarĢılıqlı
əla-
qəsi prototürk boylarının evsəlləşdirdiyi (əhliləĢdirdiyi) ev heyvanları-
nın növündə və bunların da etnosun yaĢamını yeni çalarlı axara salması
arxeoloji bəlgələrdə aydın görünür. Hələ yığım dönəmində itdən ovculuq-
da əl heyvanı kimi istifadə olunması göstərir ki, insanlar qədim çağlarda
heyvanı evsəlləĢdirməyi bacarmıĢlar. Ġtdən sonra digər ev heyvanı və
quĢlar ələ öyrədilmiĢdir. Bunların sırasında
qoyun, keçi, donuz,
inək, at,
dəvə, öküz, eĢĢək, toyuq, ördək, qaz və sair heyvanlar vardır.
Evsəl (əhliləĢmiĢ) heyvanın etnosun yaĢam tərzində oynadığı rolu
aydın görmək üçün hindavropa
və
türk etnosu məiĢətində donuzun yerini
müqayisə edək. Qoyunçuluqla bağlı yaylaq yaĢamınına köklənmiĢ türklər
40
At, eĢĢək, qatır, dəvə, qoduq, donuz, qaban, ayı, qurd (börü), quĢ, qaranquĢ, qaraquĢ,
torağay, durna, laçın, kərkəs, sərçə, göyərçin, sağsağan, ilan, bağa (tısbağa), arı zoonim-
lərinə toponimlərin tərkibində rast gəlmək olur.
41
Щербак, 1961, 82-172; Мусаев, 1975, 52-157.
22
çevrədəki
donuz-qabanı ovlasa
da,
onun evsəl heyvana
çevrilməsində ma-
raqlı
olmamıĢlar,
çünki donuzla yaylaq-qıĢlaq yaĢamı uyuĢmur. Hindav-
ropa boylarının yaĢamını isə donuzsuz təsəvvür etmək mümkün deyil.
Ġtaliyada qədimdə Yer və Məhsuldarlıq tanrılarına törəyiĢ simvolu kimi
donuz qurbanı verilirdi.
Qərbi Avropa təsərrüfatında m.ö.
II minildə üstün-
lük
təĢkil
edən donuzçuluq sonralar
Qara-dənizin quzeyində davam etmiĢ,
bu gələnəyi hindiran boyları Xarəzm civarına gətirsə də,
burada m.ö.
VII
əsrdən görünməyə baĢlayan donuz sürüləri sonralar aradan çıxmıĢdır.
42
Donuzdan fərqli olaraq, qoyun türk etnosunun yaĢamına dərindən
sirayət edib. Dünyada qoyunun evsəlləĢməsi olayı öncə Güney Azərbay-
canın dağlıq bölgələrində baĢ vermiĢdir. Qoyunçuluq bir tərəfdən yaylaq-
qıĢlaq yaĢamını ĢərtləndirmiĢ, digər tərəfdən əti-ağartısı ilə türklərin qan
tərkibində dərin iz buraxmıĢdır. QonĢu xalqlarla müqayisədə azər türklə-
rində xolesterin dərəcəsinin həddindən artıq yüksək olması da 5-6 əsrin
deyil, 5-6 minilin gerçəkləĢdirdiyi durumdur.
Türk dillərində zoonimlərin etimologiyası, heyvandarlıq, maldarlıq
terminologiyası türk etnosunun hansı heyvanı evsəlləĢdirdiyini və hansını
baĢqa xalqdan mənimsədiyini ortaya çıxara bilir. Bu baxımdan, zoonimin
yayılma coğrafiyası da əhəmiyət daĢıyır. Belə ki, azər dilində inək, saxa
dilində inax sözünün iĢlənməsi bir-birindən çox uzaqda yaĢayan bu xalq-
ların prototürk çağından qalma zoonimdən istifadə etdiklərini göstərir.
Hindavropa dillərindəki *ked praforması ilə ortaq izoqlos olan keçi
və qıdığ sözləri keçinin Aralıq dənizi bölgələrində evsəlləĢdiyindən xəbər
verir. Lakin Norveç dialektinə tikka, gürcü və svan dillərinə txa, daqəl
Ģəklində keçən təkə sözü sonrakı əlaqələrin nəticəsidir. Türklərlə kontaktda
olmuĢ xalqların dilinə yüzlərlə həm yabanı, həm də evsəl heyvan adları,
heyvandarlıq
və
atçılıq terminləri keçmiĢdir.
BaĢqa xalqların
türklərdən aldığı zoonimin tarixi bəzən o qədər
qədim olur ki, türklərin Atayurdunu Altayda olduğunu güman edən uz-
manlar bu alınmanı türk dilindən deyil, baĢqa dildən türk dilinə keçdiyini
yazırlar. Halbuki, türk etnosunun ilkin yurdu Ön Asiya olduğunu nəzərə
alanda bütün bu dolaĢıq etimologiyalar çox rahatca gerçək yozumunu
tapır. Məsələn, belə mübahisəli etimologiyası olan öküz sözü bəzi hin-
42
Цалкин, 1966, 73-74, 132, 151; Avropadan Anadoluya gəlib yerləĢən hetlərin yazı-
sında «donuz əti yeyən» və «donuz əti yeməyən» xalqlar fərqləndirilir, hətta «Het qanu-
nunda» 81-86-cı bölmələr donuz cinsi və növlərinə, donuz oğurluğu məcəlləsinə, 90-cı
bölmə isə donuz yağını yeyən itə ölüm cəzası verilməsi kimi məsələlərə həsr olunub.
Dostları ilə paylaş: |