«Doqquz Bitik» sırası

 
19 
bəzisi bugün
 
də
 
türk
 
dillərində qalır.
 
Çevrəsində mövcud meĢələr,
 
dağlar, 
sular və bu çevrənin fauna-florası qədim türklərin yaĢamında önəmli yer 
tutduğundan  «türk  və  təbiət»  mövzusu  türkün  dilində,  mifologiya  və 
folklorunda
 
silinməz
 
izlər
 
buraxmıĢdır.
34
 
Türk
 
etnosunun
 
Atayurdunda
 
meĢələr,  dağlar
 
və
 
suların  olması ağac-əri,
 
sub-ar,  kara-çaylı,  balıq-ar 
(balkar), dağ-lı, tağ-luq  kimi türk boylarının adında görünür. Bu boylar-
dan  subar,  ağacəri,  daxı  və  balqarların  qədim  Azərbaycanda  yaĢamasını 
göstərən tarixi bəlgələr vardır. 
Türk  dillərində  ortaq  bitki  və  ağac  adları  da  ilkin  çevrənin  doğal 
özəlliyini ortaya qoyur. Azərbaycanın zəngin florası onun toponimlərində 
də əks olunmuĢdur.
35
 
Qayın, palıd, tut, Ģam, çinar ağacları bitən ərazilərdə 
yaĢayan prototürklər bütün bu fitonimlərin ümumi adı kimi ağac sözünü 
iĢlətmiĢlər. TanınmıĢ türkoloq Kenesbay Musayev ata sözlərində də geniĢ 
yayılan bu fitonimi ümumtürk sözü sayır: 
36
 
   
Ağaç yemeĢe menen, ə
ż
əm eĢe menən
       
(başqord) 
   
Ağaç iymiĢinden belli,
 
adam
 
-
 
kılmıĢından  (türkmən) 
Ağaç jimeĢe belən, adam eĢe belən             (tatar) 
   
Ağac meyvəsi ilə bəllidir, adam iĢi ilə        (azər)
 
 
                                                 
34
  Gürcüstanda  saray  yaĢamını  buraxıb  Çölə  qayıdan  Atrak  bəy  kimi,  yenilməz  Misir 
sultanı
 
Bəybarsın  taxt-tacı  buraxıb  Qıpçaq  çölünə  qayıtması  yemiĢan  və  yovĢan  qoxu-
sunun genetik kodlara təsiri idi (Azər xalqı, 2000, 45-46). Bu faktı əks etdirən rus salna-
məsinə  əsaslanan  Moris  SimaĢko  «YemiĢan»  povestini,  Murad  Aci  «Qıpçaq  çölünün 
yovĢanı» əsərini yazmıĢdır. 
35
 Ağac, Ģam (çam), çinar, qaraçinar, ardıc, söyüd, palıd, cökə, göyəm, qarağac, qızılağac, 
zoğal (qızıl), alma, armud, heyva, badam, qoz (cəviz), əncir, ərik, üzüm, tut,
 
gül, çiçək,
 
yovĢan,
 
biyan,
 
qamıĢ (saz),
 
moruq,
 
soğan,
 
sarımsaq,
 
yarpız, tarxun,
 
danaqıran,
 
yonca, darı, 
arpa, buğda və sair fitonimlər apelyativ sözlər kimi toponimiyada  iĢtirak edir.
 
Vələs, 
qayın  (tozağacı),
 
ağcaqayın,  dəmirağac,  quĢəppəyi,  quzuqulağı,
 
dəvədabanı,  turĢəng, 
alaq, cincilim, kəkotu, böyürtkən, qarağat, gicitkan, gəvən, əvəlik, itburnu (həmərsin), 
ayıqarası, çaytikanı,  yemiĢan,
 
zirinc,
 
qovun,
 
qarpız,
 
baldırğan, çaĢır,
 
çiriĢ və yüzlərlə 
baĢqa fitonimlər azər dili və dialektlərində geniĢ əks olunmuĢdur.  
    Azərbaycan fitonimlərini struktur-semantik və areal dilçiliyi baxımından tədqiq edən 
Etibar Quliyev türkmənĢəli fitonimlərin kök morfemlərini bərpa etmiĢ və onların müxtə-
lif semantik çalar daĢıdığını müəyyənləĢdirmiĢdir. Azərbaycanda olan minlərlə fitonim-
dən 270-inin yalnız Azərbaycanda yetiĢdiyini qeyd edən yazar, Ön Asiya dillərində or-
taq iĢlənən və türk
 
dillərindən
 
baĢqa
 
dillərə,
 
həmçinin
 
baĢqa
 
dillərdən
 
türk
 
dillərinə
 
keçən
 
fitonimlərdən bəhs etmiĢdir (Кулиев, 1987). 
36
 Мусаев, 1975, 167. 

---

 
20 
Qədim türk boylarının  yalnız köçəri heyvandar olduğunu  yazanlar 
tarixi gerçəkliyi təhrif etmiĢlər. Halbuki bulqarların buğda, arpa, darı ək-
məsini ərəb müəllifləri qeyd etdiyi kimi, bəzi saqa boylarının, xəzərlərin 
və baĢqa türklərin də əkinçiliklə məĢğul olması haqqında qədim qaynaq-
larda
 
bəlgələr vardır. Türkmən, qaraqalpaq, özbək ellərində suvarma Ģə-
bəkələrinin  yayılması,  tatar  (bulqar),  baĢqord,  çuvaĢlarda  gəliĢmiĢ  əkin-
çilik kulturunun tarixi bəllidir. Qazax elində əski eqinşi (əkinçi) gələnəyi, 
əkinçiliklə bağlı mərasimlər, Ülus kün (Novruz) bayramı, yolçu və yaxĢı 
insanları himayə edən və əkinçilik kultunda önəmli yeri olan Kıdır (Xızır) 
peyğəmbərə  tapınma,  Ģumdan  sonra  saban-toy  törəsi,  əkinçilik  termino-
logiyası  geniĢ  yayılmıĢdır.
37
 
Bu  türk  boyları  əkinçilik  gələnəyini  vaxtilə 
əkinçiliyin beĢiyi olan Ön Asiyadan (Azərbaycandan) aparmıĢdılar. Sumer 
yazıları  Güney  Azərbaycanın  dağlıq  bölgəsi  Arattada  dəmyə  əkinindən 
bəhs edir, daha qədim arxeoloji qaynaqlar da Azərbaycanda əkinçi-maldar 
boyların yaĢadığını ortaya qoyur.  
Bağçılıq
 
və
 
bostan
 
kulturu
 
ilə
 
bağlı terminologiyanın türk
 
dillərində 
geniĢ yayılması, müasir dillərdə ortaq sözlərin qalması, bu sözlərdən bir 
qisminin qonĢu xalqların dilinə keçməsi göstərir ki, prototürk çağında bu 
sahədə  müəyyən  irəliləyiĢ  əldə  olunmuĢdur.
 
Ön
 
Asiyanın  coğrafi  Ģərai-
tində bitən meyvə ağacları və tərəvəz məhsulları adlarının buradan baĢqa
 
ölkələrə keçdiyini görmək olur.
 
Azərbaycanın meĢələrində alma,
 
armud,
 
ərik,
 
badam,
 
Ģaftalı, heyva, qoz, gavalı, alça və sair cır meyvəli yabanı 
ağaclar çoxdur. Bunların bağçılıqda istifadə olunması tarixi də qədimdir. 
Belə ki, arxeoloji qazıntı zamanı əldə olunan müxtəlif meyvə çəyirdəyi, 
üzümçülüklə  bağlı  bəlgələr  burada  meyvə  və  üzüm  bağlarının  olmasın-
dan
 
xəbər
 
verir.  
Güney  Qafqazda  üzümçülük  m.ö.V-IV  minillərdən  məlumdur  və
 
ipək
 
qurdu  üçün
 
bəslənən
 
ağ-tut
 
ağacının
 
məskəni
 
Çin
 
sayılırsa,
 
qara-tut
 
(xartut) ağacı da Ön Asiyada yaranmıĢdır.
38
 
Uzmanlar heyva ağacının
 
ilk
 
yaranma
 
yerinin
 
Azərbaycan olduğunu müəyyən etdiyi kimi,
 
«heyva» sö-
zünün  də  buradan  dünya  dillərinə  yayıldığını  yazırlar.
39
 
Bir  çox  dillərdə 
                                                 
37
 Кармышева 1986, 47-70. 
38
 Гамкрелидзе-Иванов, 651;  Вавилов, I. 205, 343-344.  
39
 Жуковский, 1964, 499; Мусаев, 1975, 158-258; Кулиев, 1987; Lakin J. Jumaliyev 
alma,
 
almurut (armud),
 
alça, qaralı,
 
gavalı,
 
albalı
 
və
 
sair
 
meyvə
 
adlarında
 
iĢlənən
 
*al
 
sö-
zünü iranmənĢəli
 
sayır
 
(Жумалиев,
 
37-43).
 
Halbuki,
 
türk dillərində
 
qədim sinkretik
 
söz-
lərdən olan «al» rəng çaları ilə hələ prototürk çağında meyvə adlarında iĢlənən sözcüyə 
çevrilmiĢdir (Ъялилов, 1985). 

---