26
«Qoyun
yolu»
deyiminə üstünlük
vermiĢlər,
uqorlarla sıx təmasda
olanlar
da «QuĢ yolu» ifadəsini iĢlətmiĢlər. Bu fərqlər bəzən eyni xalqın müxtəlif
dialektləri üzrə diferensiallaĢmıĢdır. Azər türkləri də Samanyolu ilə ya-
naĢı bəzi dialektlərdə Ağyol, Avropa təsiri ilə elmi ədəbiyatda Südyolu və
farsca Kəhkəşan deyimlərini iĢlədirlər. Lakin bu deyimlər içində yuxarıda
verilən xəritədən göründüyü kimi, yayılmada əsas yeri Samanyolu tutur.
Gəlib Azərbaycana yerləĢən
haylar da Samanyolu deyiminə keçmiĢ-
lər.
Hətta
VII əsr müəllifi Anani ġirakatsi yazır ki,
bu yolda tökülən saman
hayların ulu babası Vahanın asurların ulu babası BarĢamdan oğurladığı
samandır.
47
Göründüyü
kimi,
kosmonimiya
elementlərindən təkcə
Saman-
yolu tarixi demoqrafiya üçün xeyli bilgi verir. Bu sıraya digər səma cisim-
lərilə
bağlı
yaranmıĢ deyimlərin etnolinqvistik
açımlarını,
ulduz falı,
qədim
qamçılıq terminologiyasını da əlavə edəndə azər türklərinin tarixi coğrafi-
yası üçün böyük qaynaq əldə olunur. Saman yolu ilə bağlı deyilənlər bir
daha Urmu teoriyasının Ön Asiyanı prototürk yurdu saymasını doğrulayır.
Çin qaynaqlarına görə, hunlar mühüm iĢ görmək istəyndə Ayın və
ulduzların durumuna baxardılar, xaqan isə hər səhər çadırdan çıxaraq
GünəĢə, gecələr Aya ibadət edərdi. GünəĢə and içmə Altay və miĢar
boylarında da vardı, saxalar böyük bahadırların GünəĢ-Ay himayəsində
olduğuna
inanar,
Abakan qamları
Solbon
(Çoban)
ulduzuna
tapınardılar.
48
Əbu Düləf bəzi
türk boylarının hansı ulduza tapındığını qeyd etmiĢ
,
lakin
ulduz adlarını ərəbcə vermiĢdir.
49
Zöhrə (Venera) ulduzunun sevgi sim-
volu
qədim türk mənbələrində Sevüt, Sevüq adlanması,
uyğurca bu ulduz
adının Erkliq olması, Mahmud KaĢğarinin isə onu «iĢıqlı» anlamında
Yaruq yıldız adlandırması maraqlı tədqiqat obyekti olsa da, mövzumuzdan
kənar olduğundan yalnız bunu qeyd edək ki,
latınlar bu ulduzda (Lucifer)
eĢq və Ģeytan məfhumu gördükləri kimi, qədim türklər də onu bu iki
simvolla tanımıĢlar.
50
Belə paralellik,
əlbəttə,
etrusk-latın və ya daha
qədim batı türk boyları ilə Avropa xalqlarının təması nəticəsində yarana
bilərdi.
47
Ширакаци, 1962, 68-69.
48
Ġnan, 1972, 2-3, 29.
49
Əbu
Düləf
toqquz-oğuz
boyunun
Göy
qurşağı
(kavs-i
kuzeh)
görünəndə
Ģənlik etdiyini,
qırğızların Zühal və Zöhrə ulduzunu uğurlu, Mərrix ulduzunu isə uğursuz saydıqlarını,
çigil boyunun Süheyl, Zühal, Ekizlər, Böyük Ayı, Kiçik Ayı və Oğlaq bürcü ulduzlarına
tapınıb, Çoban ulduzuna «tanrıların tanrısı» dediklərini yazmıĢdır (Ebü Dülef, 84, 88).
50
Nemet, 1971.
27
Yupiterin
Onq-ay
,
Qara-quş
,
Ekizlərin
Eren-tür/
Eren-tiz, Mərrixin
(Marsın) Kürüd adlanması maraqlıdır.
51
Oxun ucuna metal taxılması
anlamında Mars planetinə Dəmir-soqum yox, Baqır-soqum / Bakır-sokum
deyilməsi tunc (bakır) çağının əlamətidir, çünki Karvanqıran adı kimi,
Dəmir-qazıq deyimi də sonrakı çağa aiddir. Türk dillərində
Yağız-sığın,
İki bozat, Ak ayğır, Ox bürcü, Yeti-kan
/
Yeddi qardaş kimi astroloji ter-
minlər də iĢlənir, lakin bu adlar boydan-boya dəyiĢsə də, bəzi qıpçaq
boylarında Ürger Ģəklində iĢlənən Ülkər ulduzunun adı əksər dillərdə
ilkin mənasını qorumuĢdur.
52
«Qutadğu bilig» üzrə dəyərli tədqiqat əsəri
yazan Ramiz Əskərin tərtib etdiyi aĢağıdakı cədvəl planet və bürc (ükək)
adlarının türkcə deyimi baxımından diqqəti çəkir:
53
«Qutadğu bilig» azərcə
ərəbcə
farsca
YaĢık
Yalçık
Kürüd
Arzutilək
Sevit
Onqay
Səkəntir
Kozı
Ud
Ərəntir
Kuçık
Arslan
BuğdaybaĢı
Ülgü
Çadan (Çayan)
Ya (Yay)
Oğlak
Könək
Balık
GünəĢ
Ay
Mars
Merkuri
Venera
Yupiter
Saturn
Qoç
Buğa
Ekizlər
Xərçəng
ġir
Qız (BaĢaq)
Tərəzi
Əqrəb
Oxatan (Yay)
Oğlaq (ÇəpiĢ)
Dolça
Balıqlar
ġəms
Qəmər
Mərrix
Ütarid
Zöhrə
MüĢtəri
Zühəl
Həməl
Sur
Cövza
Sərətan
Əsəd
Sünbülə
Mizan
Əqrəb
Qövs
Cədi
Dəlv
Hut
Afitab
Mah
Bəhram
Mehr
Nihad
Bərcis
Keyvan
Bərre
Gav
Dopeykər
Xərçəng
ġir
XoĢe
Tərəzi
Kejdom
Kaman
Bozqale
Dul
Mahi
51
Riyaziyatçı alim Valeh Mirzəyevin dediyinə görə, Dilican dərəsinin Poladlı kəndində
yaĢayan babası danıĢardı ki, ot çalmaq üçün Göycə gölü yaxasındakı biçənəyə göydə
Karvanqıran ulduzun ən parlaq göründüyü vaxtda çıxardılar. Bu Ulduzun Karvanqıran
adlanması isə keçmiĢdə onun gecəyarıda aldadıcı parıltısını Dan ulduzu hesab edib, yola
çıxanların vaxtı səhv saldıqları üçün səhrada qırılması ilə bağlı yaranmıĢdır.
52
Nemet, 1971.
53
Əskər, 88-89; Yazar bu abidədə Karakuş (Yupiter), Yıldırak (Önçü, Kiçik Köpək ul-
duzu topasının alfa ulduzu), Ayğır (Ağulduz - Böyük Köpək topasının alfa ulduzu),
Yitikən (Yeddi qardaĢ bürcü, Böyük Ayı bürcü) adlarının keçdiyini də qeyd edir.
Dostları ilə paylaş: |