Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
59
əslində də o sözləri dediyini, yoxsa Matvey və Lukanın həmin sözləri onun dilindən qələmə verdiklərini bilə bilmirik. Eləcə də “tarixi” Sokratın əslində dedikləri - daim sirlərlə örtülü qalacaq. Mənə qalsa, “əsl” Sokratın kim olması vacib də deyil. 2500 ilə yaxındır ki, məhz Platonun cızdığı Sokrat portreti Qərb mütəfəkkirlərinə ilham verir. Müzakirə incəsənəti Sokrat sənətinin əsas cəhəti budur ki, o, insanları öyrətmək istəmirdi. Əksinə, onunla danışanlardan nə isə öyrənmək istəyən bir insan təəssüratı yaradırdı. Ənənəvi məktəb müəllimləri kimi mühazirə oxumaqdansa, müzakirə aparırdı! Aydın məsələdir ki, Sokratın işi yalnız başqalarını dinləməklə məhdudlaşsaydı, o, məşhur filosof olmazdı. Elə olsaydı, heç onu ölümə də məhkum etməzdilər. O, söhbətə başlamaq üçün ortaya sadəlövh bir sual atırdı. Rəqibi cavab verirdi. Sokrat onun cavabına növbəti sualla qarşılıq verirdi. Rəqiblərini arqumentlərinin zəifliyini etiraf etməyə vadar edən bu növbəti suallar onları küncə dirəyirdi, axırda başa düşürdülər ki, nə doğru, nə isə yanlışdır. Sokratın anası mamaça olub. Sokrat özü haqqında deyirmiş ki, onun da sənəti mamaçalıq kimidir. Mamaça özü uşaq doğmur, uşağın doğulmasına kömək edir. Sokrat öz işini insanların düzgün dərketməni “doğmasına” kömək etməkdə görürdü. Zira, əsl dərketmə daxildən gəlir. Onu başqası adama pay verə bilməz. Və yalnız daxildən gələn anlama əsl dərketməyə aparıb çıxara bilər. İcazə ver, bunu bir qədər də aydınlaşdırım. Doğmaq təbii xüsusiyyətdir. Fəlsəfi həqiqətləri qavramaq da təbiidir, bunu hamı edə bilər, sadəcə öz daxili mühakimələrini işlətməlidirlər. Daxili mühakimədən istifadə etmək öz daxilinə əl uzatmaq, orada mövcud olanlardan yararlanmaq deməkdir. Cahil rolunu oynamaqla Sokrat tanış olduğu insanları öz daxili mühakimələrini işə salmağa vadar edirdi. Özünü olduğu kimi deyil, axmaq kimi büruzə verirdi. Biz buna Sokrat kinayəsi deyirik. Bu ona downloaded from KitabYurdu.org
60
insanların düşüncəsindəki zəiflikləri aşkarlamağa imkan verirdi. O, bunu şəhər meydanının ortasındaca etməkdən çəkinməzdi. Beləcə, sən Sokratla görüşsəydin, camaatın içində axmaq yerində qalıb meydandan çıxardın. Ona görə də təəccüblü deyil ki, zaman keçdikcə insanlar, xüsusən cəmiyyətdə statusu olan mötəbərlər Sokrata qarşı getdikcə dözümsüz oldular. Sokratın belə bir cümləsi məşhurdur: “Afina tənbəl at kimidir və mən onu iynələməklə silkələyib həyata qaytarmaq istəyən atmilçəyi”. (Biz insanlar milçəklərlə necə rəftar edirik, Sofi?) İlahi səs Sokratın onları iynələməsi onun özü kimi insanlara amansız olmasından, onlara əzab vermək istəyindən irəli gəlmirdi. Daxilindəki səs ona başqa seçim qoymurdu. Sokrat həmişə deyirdi ki, onun içində "ilahi səs” var. Sokrat etiraz edirdi, məsələn, insanların ölüm hökmünə məhkum edilməsinə qarşı çıxırdı. Siyasi düşmənlərinə çuğulçuluq eləmirdi. Nəticədə bu, ona həyatı bahasına başa gəldi. E.ə. 399-cu ildə o, “yeni tanrılar gətirməkdə və gəncliyi başdan çıxarmaqda”, həmçinin qəbul edilən tanrılara inanmamaqda ittiham edildi. Beş yüz nəfərlik məhkəmə heyəti onu təqsirli bildi. Çox güman ki, o, qərarın yumşaldılması üçün ağız açdı. Nəhayət, Afinanı tərk etməklə razılaşaraq həyatını xilas edə bildi. Lakin o bunu etsəydi, Sokrat olmazdı. O öz vicdanını, - və həqiqəti həyatından üstün tutdu. Məhkəmə heyətini əmin etdi ki, o, yalnız dövlətin ən yüksək maraqları naminə hərəkət edib. Buna baxmayaraq, zəhər içməyə məcbur oldu. Niyə, Sofi? Sokrat niyə ölməli idi? 2400 ildir ki, insanlar bu sualı özlərinə verirlər. O, tarixdə həyatı belə acınacaqlı sonluqla bitən, baxışlarına görə ölməli olan yeganə insan deyildi. Artıq İsanın adını çəkmişəm. Onların arasında bir neçə ciddi bənzərlik olub. İsa da, Sokrat da öz çağdaşlarının gözündə əsrarəngiz şəxsiyyətlər idi. Heç biri öz təlimlərini qələmə almayıb, odur ki, biz downloaded from KitabYurdu.org
61
onların şagirdlərinin, həvarilərinin cızdıqları portretlərə əsaslanmaq məcburiyyətindəyik. Amma ona əminik ki, onların hər ikisi müzakirə incəsənətinə vaqif olublar. Hər ikisində özünə əminlik olub; bu xüsusiyyət həm insanları ovsunlaya, həm də qıcıqlandıra bilərdi. Sokrat da, İsa da inanıblar ki, özləri üçün deyil, daha qüdrətli bir şey naminə danışırlar. Ədalətsizlik və korrupsiyanın bütün formalarını tənqid etməklə cəmiyyəti idarə edənlərə meydan oxuyublar. Və sonda, bu fəaliyyət onlara həyatları bahasına başa gəlib. İsanın və Sokratın məhkəmələri arasında da aydın paralellər aparmaq olar. Onlar əfv diləyərək öz canlarını xilas edə bilərdilər, amma hiss etdilər ki, missiyaları var və sona qədər öz inamlarına sadiq qalmasalar, o missiyaya xəyanət etmiş olacaqlar. Öz ölümlərini cəsarətlə qarşılamaqla ölümlərindən sonra da, çoxsaylı ardıcıllarına yol göstəriblər. Mən demirəm ki, İsa da, Sokrat da bir-birinə bənzəyiblər. Mən yalnız belə bir fakta diqqətini çəkirəm ki, onların ikisinin də deməyə sözü var idi və bu sözün onların şəxsi cəsarətlərilə ayrılmaz əlaqəsi var. Afinada Coker Sokrat! Sofi, onun haqqında sözümüz hələ bitməyib. Biz onun metodu haqda söz açdıq. Bəs onun fəlsəfi layihəsi nə idi? Sokrat sofistlərlə eyni vaxtda yaşayırdı. Onlar kimi Sokrat da təbiət qüvvələrindən çox insan və onun cəmiyyətdəki yeri ilə maraqlanırdı. Romalı filosof Siseron bir neçə yüz il sonra Sokrat haqda bunları deyib: “O, fəlsəfəni göydən yerə endirdi, onu şəhərlərdə yerləşdirdi, evlərlə tanışdırdı, həyatı, əxlaqı, yaxşını, pisi öyrənməyə vadar etdi”. Lakin Sokratla sofistlər əhəmiyyətli bir məsələdə bir- birlərindən fərqlənirlər. Sokrat özünü “sofist” - oxumuş və ya müdrik adam hesab etmirdi. Sofistlərdən fərqli olaraq, pul qarşılığında bilik öyrətmirdi, yox. Sokrat özünü sözün hərfi mənasında filosof adlandırırdı, ‘‘filosof’ sözünün mənası - “müdrikliyi sevən adam”dır. Yerin rahatdırmı, Sofi? Çünki sofist və filosof arasındakı fərqi downloaded from KitabYurdu.org
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|