Downloaded from KitabYurdu org
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 uyğun olaraq yetişməsini istəməsidir. Bilindiyi qədər, Türklər çox qədim dövrlərdən bəri sənaye və ticarətlə məşğul olmuşlar. Çindən başlayıb Avropa bazarlarına çatan İPƏK YOLU deyilən ticarət yolunda mallar, ümumiyyətlə, Türk karvanları ilə daşmırdı. Əməvi ərəbləri (661-750-ci illər arasında) Qərbi Türk ölkəsini işğal edib İslamı yaymaqla bərabər, oralan işğal edincə Türk ölkəsinin nizam- intizamını da pozdular. Bundan əlavə, mal sahibləri mal və canlarını qorumaq xüsusiyyətində olan bu təşkilata QAZİYAN adını verdilər. Gənc və cəsur olan bu insanlar nizamsızlığı aradan qaldırdılar. Nizamsızlıq aradan qaldırılınca hər kəs təkrar öz peşələrinə döndü, ancaq bu birləşmənin faydasını görənlərin qabaqcılları öz aralarında biznes təşkilatı qurdular. Bu hərəkat Türk Əxiliyinin yaranışıdır. Başlanğıcda qorumaq və müdafiə etmək məqsədi güdən bu təşkilat, sonra bir yandan mədəniyyət, bir yandan idman və təhsil sahəsində bu gənclərin sənət və ticarətlə məşğul olmaqlarını təmin etmiş, yaratdıqları bu quruluşlar nümunəvi bir təhsil yuvası halına gəlmişdilər. O tarixlərdə bu təşkilatlar bir sənət atelyeləridir,59 bir mədəniyyət yuvalarıdır, bir idman klubudur, bir əsgər təlimgahıdır. Daha doğrusu, buralar Əxi təkkələridir. Başlanğıcda, Əməvi ərəblərinin qayda pozmaqlarına qarşı qurulmuş bu təşkilat yavaş-yavaş Xorasandan çıxaraq bir yandan Anadoluya, digər tərəfdən də Misirə uzanmışdır. Anadoluya gələnlər, özəlliklə, Ankara, Dənizli, Qeysəri, Konya, Sivas ətraflarına yayılmış, yerləşmiş və inkişaf etmişdir. Misirə gedənlər, 1771-ci ildə bir İslam dövləti qurmuş olan downloaded from KitabYurdu.org Səlahəddin Əyyubinin qorunmasını boynuna götürən gözətçi qitəsini təşkil etmişlər. Bunlar 3-cü xaç səfərində, müharibə sonunda İngiltərə kralı aslan ürəkli Richard ilə Səlahəddin Eyyubinin özəl münasibətlərdə, Richard tərəfindən görülüb bəyənilmiş, Richard da Əxiliyin mənimsədiyi prinsiplərini öz ölkəsinə aparmışdır. Məşhur səyyah İbn Batutanın dediyinə görə, Əxilər Anadolu ölkəsində, Türkmən tayfalarının oturduğu hər el, mahal, qəsəbə və kənddə vardılar. Bunların əcnəbiləri qarşılamalam, yedirmələri və içirmələri ilə quldurlan təqib və yox etməkdə, xalqa qarşı qoymada bənzərləri yoxdur. Əxilik, əxlaq və həmrəylik prinsipləri üzərində qurulmuş bir işə sahib idi. Sirr, Əxilikdə başda gələn digər bir prinsip idi. Sirlər nəsildən-nəslə keçilərək mühafizə edilirdi. Əksər hallarda dərslər öyrədilməz, təhsil və ədəbi tamamlanan hekayə yolu ilə bənzətmələrlə sezdirilər, aşılanardı.60 Əxilik bir biznes təşkilatıdır. Başlanğıcda kuryerlərin, qoşqu, yəhər, dəri və s. geyimləri hazırlayan və satan şəxslər, eləcə də ayaqqabı düzəldən və satan şəxslərin təşkilatı olaraq görünsə də, sonraları bütün biznesi əhatə edən bir ümumi quruluş şəklində inkişaf etmişdir. Evliya Çələbi gəzdiyi hər yerdə kuryerləri və qoşqu, yəhər, dəri və s. geyimləri hazırlayan və satan şəxsləri Əxi Evran nümayəndələri olaraq göstərir. Əxi Evran, Türk iş və biznesinin böyük biixtiyar sahibidir. Moğolun işğalında Anadoluya köçmüş, 27 yaşında Konyaya downloaded from KitabYurdu.org 112 gəlmiş, 3 il fərqli illərdə dolaşmış son Gülşəhərdə (Kırşəhər) yerləşmişdir. Əxilər ona Sultan Əxi Evran deyirlər. Əxi Məhəmməddən təhsil almış, zəka və çalışqanlığı ilə yüksəlmiş olan Əxi Evran, Kırşəhərində minlərcə müridi irşad və onları məlumat, peşə sahibi etmişdir. Hacı Bekdaş və Şeyx Ədəbalı ilə eyni dövrdə yaşadığı söylənən Əxi Evranm 93 yaşında 1329-cu ildə dünyasını dəyişdiyi söylənilir. Evlənməmiş gənclərdən ibarət olan sənət sahibi Əxilərin toplanıb seçdikləri şəxsə Əxi ata deyilir. Göründüyü kimi, rəis seçki ilə gəlir. Təşkilata mənsub olanlar gündüzlər işləyir, qazanclarını axşamlar rəislərinə verirlər. Bu qazancla Zaviyeninöı hər cür ehtiyacı aradan qaldırılır. Diyara gələn əcnəbilər bu Zaviyedə qonaq olur, gedincəyə qədər qulluq edirlər. Elmi və dini məlumatlann mədrəsələrdə yetərincə öyrədildiyi qəbul edilən Əxi təşkilatlannda daha çox həmrəylik və sənətdə yetişmək məsələlərinə diqqət verilmişdir. Başqa bir sözlə, lazımlı şərtlərə sahib olan gənclər, sənət tərbiyəsini ustadlarından alırlar; Zaviyedə, bu gənclərin hissi, ədəbi və ümumi təhsilləri ilə məşğul olunur. Mədrəsələrdə müdərris deyilən müəllimlər ilə lazımlı yaxınlığı tapa bilməyən gənclər, Zaviyelərdə bir yerdə olduqları müəllimləri ilə eyni şərtlərlə həmhal olar və mədrəsələrdə edə bilmədiyi yaxınlıqları buralarda qurardılar. Bu çox maraqlı bir haldır. Bu gün universitetlərimizdə professor - şagird münasibətləri bu Zaviyelərdə yetəri qədər aradan qaldırılır. Könül arzu edər ki, bugünkü professorlarımız də şagird lojalannda şagirdləri ilə bir arada olsunlar. downloaded from KitabYurdu.org Əxilikdə başda olan rəislərin xəbərdarlıq və əmrləri mütləq yerinə yetirilir. Bunlar o qədər hörmətli şəxslərdir ki, Sultan olmayan yerlərdə hökmdar kimi davranışlar, bu səbəblə rəislərin əmr etmələri, ata minməkləri, hər cür davranışları eyni olaraq Hökmdara bənzərdi. Böyük Səlcuq İmperatorluğunda özlərini ətraflarına sevdirməsini bilən Əxilər işgüzarlıqları və dürüstlüklərinə görə hökmdar tərəfindən qorunmuş, buna görə də rahatlıqla inkişaf edib genişlənmişdilər. Səlcuqlu səltənəti yıxılıb yerinə bəyliklər qurulurkən, Əxilər özlərini və təşkilatlarını qorumuşdular. Osmanlı dövlətinin təşkilatında Əxilərin rolu böyük olmuşdur. Bir tərəfdə Hacı Bekdaşı Vəli, digər tərəfdə Əxi öndə gələnlərindən olan Şeyx Edebalinin təşkilata böyük yardımları olmuşdur. Osman Qazi 1299-cu ildə Osmanlı dövlətini qurub suverenliyi elan etdiyi mərasimdə, Əxi Piri Əxi Evranın Osman Qazinin belinə kəmər bağladığı söylənilir. Əxilik II Muradın dövrünə qədər davam etmiş, bundan sonra da Padşahların Əxilikdən qopduqları söylənsə də, hamısının bir sənət sahibi olduğu deyilir. Fateh dövründə isə Əxilik geniş bir biznesin rəhbəri halına gəlmişdir. XVI əsrdən etibarən də Əxilik Dərnək olaraq inkişaf etdi. Əxiliyi daha çox anlaya bilmək üçün kimlərin bu təşkilata girə bilməyəcəklərini sayaq: Söyənlər, ikiüzlü və ortalığı qarışdıranlar, yalan söyləyənlər, sözünü tutmayanlar, qan tökənlər, başqalanna tələ quranlar, satdığı malda ihtikar edənlər, qısaca birliyin downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|