Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

76 

 

46.

 

Ruslar, Nargin adasına avstriyalı və alman əsirləri də göndərirdilər. Bu 

kizik adadakı əsirlərin sayı təxminən yeddi minə çatırdı. 

47.

 

Bu  mövzuda  daha  geniĢ  məlumat  üçün  bax:  Nağı  ġeyxzamanlı, 

Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri, Bakı, 1997. 

48.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II 

c, Genelkurmay mətbəəsi, Ankara, 1993, s. 428. 

49.

 

Yenə orada, s. 430. 

50.

 

Qasımlı,  Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  böyük  dövlətlərin 

Azərbaycan siyasəti, s. 229-234 

51.

 

Yenə  orada,  s.  234-236.  Çarlıq  Rusiyasının  kəĢfiyyat  qurumlarının 

raportlarına görə, Qafqaz cəbhəsində müharibə davam edərkən, cəbhənin arxasında 

da  böyük  qarıĢıqlıqlar  və  narahatlıq  yaĢanmaqda  idi.  Bakı  valisi,  21  yanvar  1915 

tarixli  326  nömrəli  və  24  yanvar  1915  tarixli  1454  nömrəli  gizli  yazılarında, 

səfərbərliyin  davam  etdiyi  günlərdə  azərbaycanlı  türklər  və  ermənilər  arasında 

böyük  bir  həyəcan  yaĢandığını  bildirirdi.  Gəncə  valisi  isə  polis  rəislərinə 

göndərdiyi  5  fevral  1915  tarixli  338  nömrəli  gizli  yazıda,  Ģəhərdəki  türklərin 

mənəviyyatının yüksək və Rusiyaya qarĢı münasibətlərinin yaxĢı olduğunu, ancaq 

ermənilərin  cəbhədəki  müvəffəqiyyətsizliyinin  burada  sevincə  yol  açdığını 

bildirirdi. Bakı valisi AlıĢevski, polis rəislərinə göndərdiyi 5 fevral 1915 tarixli 599 

nömrəli  gizli  yazıda,  əhalisinin  90%-i  müsəlman  olan  Ģəhərdə  yaĢayanların 

psixoloji vəziyyətlərinin yaxından təqib edildiyini, Osmanlı dövlətinin ani hücumu 

haqqındakı  xəbərlərin  əyalətlərdə  yaĢayan  türkləri  sevindirdiyini,  yanvar  ayından 

etibarən  Lənkəran  və  Astara  bölgələrindəki  xristianların  közünün  artdığını 

bildirirdi.  AlıĢevski,  ermənilərə  silah  verilməsinin  mümkün  olmadığını  bildirərək, 

bunun, iki xalq arasında silahlı qırğına yol aça biləcəyini qeyd edirdi. 

Rusiyanın  Qafqaz  BaĢ  Valiliyi  ilə  Bakı,  Gəncə,  Tiflis  kimi  mühüm 

Ģəhərlərin  idarəçiləri,  1915-1916-cı  illərdə  hazırladıqları  raportlarda  və 

göndərdikləri əmrlərdə ermənilərlə türklər arasında narazılıqlar baĢlaya biləcəyini, 

bu  səbəbdən  ermənilərin  hərəkətlərinin  diqqətlə  təqib  edilməsi  lazım  olduğunu, 

Borçalı və Kutaisi kimi indiki Gürcüstan ərazilərinə, Cənubi Azərbaycandan gələn 

ermənilərin yerləĢdirilməsi səbəbiylə yerli türklərin böyük narahatlıq keçirdiklərini 

bildirirdilər.  Qasımlı,  Birinci  Dünya  müharibəsi  illərində  böyük  dövlətlərin 

Azərbaycan siyasəti, s. 237-239. 

52.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II 

c, s. 430. 

53.

 

Antanta  dövlətləri  arasındakı  gizli  paylaĢma  müqavilələrinin  ən 

mühümləri bunlardan ibarət idi: 

1.Ġstanbulun  və  boğazların  Rusiyaya  verilməsini  nəzərdə  tutan,  4  mart-10 

aprel 1915 tarixində imzalanan Ġngiltərə-Fransa-Rusiya müqaviləsi. 

---

77 

 

2.Antalya  və  çevrəsindəki  Cənubi  Anadoludan  və  Aralıq  dənizindən 

Ġtaliyaya  "ədalətli  bir  pay  verilməsini  nəzərdə  tutan,  Ġngiltərə-Fransa-Ġtaliya 

arasında 26 aprel 1915 tarixində imzalanan London müqaviləsi. 

3.Cənubi  Anadolu,  Ġraq,  Suriya  və  digər  ərəb  ölkələri  haqqında  3  yanvar 

1916 tarixində imzalanan Sykes-Picot müqaviləsi. 

4.26  aprel  1916  tarixində  Ġngiltərə-Rusiya-Fransa  arasında  imzalanan 

Peterburq  müqaviləsi.  Bu  müqavilə,  Fransa  və  Rusiyanın,  Sivas-Kayseri-Mərsin 

xəttinin Ģərqindəki bölgəni iĢğal etmə haqları olduğunu qəbul edirdi. 

5.9-16  may  1916  Sykes-Pickot  müqaviləsi.  Bu  müqavilə,  3  yanvar  1916 

tarixli müqaviləni tamamlamıĢdır. 

6.Sant-Jean  de  Mariennedə  19-21  aprel  1917  tarixində  imzalanan 

müqaviləyə  görə,  Ġtaliya,  Ġzmir  ilə  birlikdə  Qərbi  Anadolunu  iĢğal  etmək  istəyini 

Ġngiltərə və Fransaya qəbul etdirmiĢ idi. Bu bölgənin Ģimalında, Mərmərə dənizinə 

qədər çatan bir nüfuz bölgəsi də əldə etmiĢdi. Rusiya, baĢ verən inqilab səbəbiylə 

bu  müqaviləni  imzalaya  bilmədi.  Türk  Ġstiqlal  hərbi,  I  c,  Mudros  mütarikəsi  və 

tətbiqatı, Genelkurmay mətbəəsi, Ankara, 1962, s. 8-9. 

54.

 

Birinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  Damad  Fərid  hökumətinin 

imzaladığı Sevr müqaviləsi də bu gizli müqavilələrə əsaslanırdı. 

55.

 

Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 470. 

56.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II 

c, s. 428. 

57.

 

Yenə orada, s. 423-428. 

58.

 

YüzbaĢı  Səlahəddinin  romanı,  s.  357-359.  Xəlil  paĢa  Pərvaridə  ikən 

BaĢ Komandanlıqdan gizli bir teleqram gəldi: "Türk ordusu Qafqaza girdiyi zaman 

300  min  silahlı  türklə  orduya  qatılacağını  söyləyən  batumili  Aslan  bəyi  tapın  və 

təcili olaraq Qafqaza girməyini təmin edin. Xəlil bəyin bu teleqrama verdiyi cavab 

aĢağıdakı  Ģəkildə  idi:  "Batumili  Aslan  bəy,  on  nəfər  adamıyla  birlikdə 

qərargahımda  qonaqdır.  Xəlil  bəy  demək  istəyirdi  ki,  Aslan  bəy  300  min  nəfər 

əsgəri  ortaya  çıxarmaq  bir  yana  qalsın,  öz  həyatını  qurtarmaq  üçün  bizə 

sığınmıĢdır. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 162. 

59.

 

Səlahəddin  bəyin  Əfqanıstana  göndərilməsi  məsələsi  daha  sonra  ləğv 

edilmiĢdir. YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, s. 357-359. 

60.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II 

c, s. 439. 

61.

 

Hüsaməddin Tuğaz, Bir nəslin dramı, Mars mətbəəsi, Ankara, 1966, s. 

169-170. 

62.

 

Yenə orada, s. 171. 

63.

 

Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II 

c, s. 442. 

---