Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Qars, Ərdahan və Batum Hərbi Hərəkatı
82
bolĢeviklər ilə Zaqafqaziya hökuməti və Seymdə olan erməni və gürcülər arasında gizli bir məlumat axını olduğu da bilinirdi. Hüseyn Rauf, Çenkeliyə göndərdiyi bir məktubda görüĢmələrin müsbət bir nəticə verə bilməsi üçün Zaqafqaziya hökumətinin siyasi və idari baxımdan təĢkilati quruluĢu, xarakteristikası və dövlətlərarası hüququn vacib gördüyü Ģərtləri daĢıyıb-daĢımadığı kimi məsələlərin cavablandırılmasını istədi. Ancaq Çenkeli və baĢqa nümayəndələr görüĢmələr boyu Zaqafqaziya hökumətinin müstəqilliyi və təĢkilatının xüsusiyyəti kimi məsələlərə açıq və dürüst bir cavab verə bilmədilər. Həqiqətən də Zaqafqaziya hökumətini yaradan gürcü, erməni və türklərdə eyni dövlət içində, bir bayraq altında, bir və bərabər yaĢama iradəsi, əzmi və mövcud ortaqlığı davam etdirmə arzusu yox idi. Bu üç millətin milli maraqları bir- birinə zidd idi və aralarında da tarixi düĢmənçiliklər və dərin ayrılıqlar var idi. Hər üç millətin təmsilçiləri və ziyalıları istiqballarını təmin edə bilmək üçün özlərinə yaxın hesab etdikləri dövlətlərlə gizli və ya açıq münasibətə girmiĢdilər. Zaqafqaziya hökuməti təmsilçiləri heyətində olan türklərdən alınan məlumatlara görə, Çenkeli, Trabzona qəbul edilməsi mümkün olmayan istəklərlə gəlmiĢdi. Seym Məclisinin istəkləri bu Ģəkildə xülasə edilə bilir: 1. Zaqafqaziya Seym Məclisi Osmanlı dövləti ilə sülh bağlanılması üçün özünü səlahiyyətli bilir və sülhün imzalanması üçün lazım olan iradəni daĢıyır. 2.1914-cü ildəki sərhədlər imzalanacaq sülh müqaviləsinin əsasını təĢkil edir.
3.Osmanlı dövləti sərhədləri daxilində muxtariyyət verilmiĢ bir "Türkiyə Ermənistanı" təĢkil edilməsi üçün cəhd göstəriləcəkdir. Çenkeli 14 mart günü rəsmi görüĢlər baĢlamadan əvvəl mətbuata verdiyi açıqlamada hökumətinin Brest-Litovsk müqaviləsini tanımadığını bildirdi. GörüĢmələrə təməl olmaq üçün Birinci Dünya müharibəsinin baĢlandığı tarix olan 1914-cü ildəki sərhədləri əsas alacaqlarını qeyd etdi. Trabzon müzakirələri Seym Məclisi heyəti üzvləri arasındakı dərin görüĢ ayrılıqlarının su üzünə çıxdığı Ģərtlər altında baĢladı. Çenkeli görüĢmələr sırasında Batuminin onlara verilməsi halında erməni istəklərinin yüngülləĢdiriləcəyini söylədi. Bundan sonra erməni əsilli üzv Xatisov, Hüseyn Raufa gizli bir mesaj göndərdi. Xatisov ruslara yardım edən və cəbhənin çökməsi nəticəsində türk ordusunun önündən Qafqaza qaçan 400 min erməninin evlərinə dönməsinə izin verilməsinə qarĢılıq olaraq, Qars, Ərdahan və Batuminin Osmanlı dövlətinə bağlanması görüĢünü dəstəklədiklərini bildirdi. Bu görüĢün qəbul edilməsi halında gürcülərə bu məsələdə təzyiq göstərəcəklərini də qeyd etdi. 8
Osmanlı dövləti Brest-Litovsk müqaviləsi Ģərtlərinin tətbiq olunmasında qərarlıydı. Osmanlı heyyəti gürcü və erməni nümayəndələrin irəli sürdüyü təklif və görüĢlərin araĢdırılmasını belə vacib bilmədən rədd etdi.
83
Erməni və gürcü nümayəndələr, içində olduqları Ģərtləri qavramaqdan uzaq bir davranıĢ sərgiləyirdilər. Davam etdirdikləri bu barıĢmaz və sərt davranıĢ, görüĢmələri dayandırmıĢdı. Bu səbəbdən 3-cü Ordu Qars və Ərdahan üzərinə hərəkət etdi. Türk əsgərinin irəli hərəkatı Tiflisdəki Zaqafqaziya hökumətində bəzi dəyiĢikliklərə yol açdı. Hökumətdə yer alan erməni və gürcülər türklərə görə çox əhəmiyyətli nazirlikləri ələ keçirmiĢdilər. Çenkeli sədrliyindəki heyət yeni hökumətlə görüĢlər keçirmək məqsədiylə Tiflisə getdi. Bir müddət sonra Trabzona dönən Qafqaz nümayəndələrinin, ikinci dəfə baĢlayan müzakirələrdə, fikirlərində ciddi bir dəyiĢiklik olmadığı göründü. Seym Məclis heyəti Ərdahanı Osmanlılara verir, Qars və Batumi haqqındakı görüĢlərində isə israr edirdilər. Seym Məclisi heyəti türkləri boĢ yerə gözlədirdilər. Buna görə Hüseyn Rauf 6 aprel 1918-ci ildə Zaqafqaziya heyətinə bir ultimatum verdi. Rauf bəy görüĢmələrin davam etdirilməsi üçün Zaqafqaziya hökumətinin Rusiyadan ayrılaraq dərhal müstəqilliyini elan etməsini və Brest-Litovsk müqaviləsinin Qafqazı maraqlandıran hökmlərini qeyd-Ģərtsiz qəbul etdiyini açıqlamasını istədi. Ancaq bu Ģərtlərin qəbul edilməsi halında görüĢmələrin davam edə biləcəyini bildirdi. 9 Zaqafqaziya təmsilçiləri bu səbəbdən müzakirələri yarıda kəsərək Tiflisə döndü. Trabzon Konfransı mövzusunda görüĢmələr aparan Seym Məclisində türklər, gürcülər və ermənilər arasında sərt mübahisələr yaĢandı. 10 Ermənilər və gürcülər Osmanlı birliklərinin baĢlatdığı hərbi hərəkatı dayandırmaq üçün Ġngiltərə və Almaniyanın dəstəyini almaqdan söz etdilər. Türklər isə bölgədə sülh, əmin- amanlıq və sabitliyin təmin olunması üçün Osmanlı dövlətinin Brest-Litovsk müqaviləsindən doğan istəklərinin qəbul edilməsinin vacibliyini bildirdilər. 3. Qars, Ərdahan və Batum Hərbi Hərəkatı: Trabzon Konfransının çağırıldığı günlərdə hərbi nazir və baĢkomandan vəkili Ənvər PaĢa 3-cü Ordu komandanı Vəhib PaĢaya göndərdiyi əmrdə, Brest- Litovsk müqaviləsinin Qafqazı maraqlandıran hərbi mahiyyətdəki hökmlərinin yerinə yetirilməsi üçün qəti təlimat verdi. Buna görə Qars, Ərdahan və Batuminin həqiqətən ələ keçirilməsi lazım gəlirdi. Trabzonda təĢkil olunacaq görüĢmələrə gedəcək türk heyətinə də Əlviyəi-Səlasə sancaqları barədə heç bir Ģəkildə güzəĢt etməmələrini tapĢırdı. Ənvər paĢa və Osmanlı BaĢ Qərargahı Batuminin həm hərbi və siyasi yöndən, həm də ticarət yönündən Qafqaz, Orta Asiya və Ġrana açılan əhəmiyyətli bir qapı olduğunu düĢünürdü. Bu baxımdan Batuminin zəbti Osmanlı dövləti üçün çox əhəmiyyətli idi. Ənvər paĢanın 3-cü Ordu komandanı Vəhib paĢaya Batuminin alınması haqqında göndərdiyi əmr belə idi: "Gürcüləri məmnun etmək üçün öz maraqlarımızı fəda edərək Batumini gürcülərə heç bir Ģəkildə verə bilmərik. Brest-Litovsk müqaviləsinin hökumətimizə verdiyi mövqelərdən ən əhəmiyyətlisi, yalnız Qafqazın deyil, bəlkə Ġran və ġərqi Asiyada yaĢayan müsəlmanların yeganə limanını təĢkil edəcək olan Batumi, Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|