Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
84
mütləq alacağımız məntəqə daxilində qalacaqdır. Gürcülərin bizimlə dost olmalarını təmin etmək üçün onlara Batumidən iqtisadi məsələlərdə faydalanma və Qara dəniz ilə buradan əlaqə qurma icazəsi verə bilərik. Bu gün ingilis və fransızlardan bir az yardım görən, sabah bu yardımdan məhrum olunca, Rusiyanın alacağı intiqam hərəkətlərinə müqavimət göstərə bilməz. Bizimlə yaxĢı davranmağa və dost olmağa məcburdur. Yaxında baĢlayacaq Trabzon müzakirələrində bu əsasın mühafizə edilməsi və diqqətə alınması lazımdır. Bu məqsədlə zəif müqavimətlərdən çəkinməyərək, müstəqil hərbi dəstələrimizin mümkün olduğu qədər irəliləmələri və qıra bilmədikləri bir müqavimətlə qarĢılaĢdıqları təqdirdə dayanaraq həqiqi qüvvələrin gəlməsini gözləmələri vacibdir". 11
Qafqaz haqqında göndərdiyi məktubda Osmanlı ərkanı-hərbiyəsinin bu dəyərləndirmələrinə qarĢı ehtiyatla yanaĢırdı. Vəhib paĢanın 3 aprel 1918-ci tarixli məktubu belə idi: "Bu gün SarıqamıĢa, sabah da sahil hərəkatına baĢlayırıq. Sizdən daha fərqli əmr almadıqca sahil hərəkatı davam edəcəkdir... Bu ərz etdiyim məsələlərin əsgərliklə əlaqəsi yoxdur. Bir vətən övladı olmaq, söz və vicdan azadlığının hər zaman və hər yerdə haqqını vermək məcburiyyətindəndir ki, bunu nəzərinizə çatdırıram. Qısaca bildirirəm ki, Qafqazdakı hərəkat ilə dövlət acı bir çıxılmamazlığa sürüklənməkdədir." Vəhib paĢa Qafqazda irəli hərəkata baĢlanması üçün, hər Ģeydən əvvəl, əlində lazımi hərbi qüvvənin olmadığını düĢünürdü. Bölgədə asayiĢ və təhlükəsizliyin təmin edilməsində çətinliklə qarĢılaĢılacağına, bu vəziyyətdə də Osmanlı dövlətinin Qafqazda anarxiya Ģəraitinə son verə bilməyəcəyinə və bu səbəbdən dünya ictimaiyyəti qarĢısında çətin vəziyyətdə qalacağına inanırdı. Erməni və gürcülərin türklərə qarĢı birlikdə hərəkət edəcəyini əvvəlcədən görən Vəhib paĢa bunun nəticəsində ortaya çıxacaq hərbi gücün, bölgədəki türk və müsəlman əhalinin qırılmasına və ortadan qaldırılmasına yol aça biləcəyini güman edirdi. Bakıda ermənilərin vəziyyətə hakim olacağını müəyyən edərək, indiyə qədər fikri və hissi olaraq lazım olduğu qədər yetiĢməmiĢ və olduqca ağır bir istibdad altında əzilmiĢ ünsürlərdən ibarət olan Qafqaz türklərindən yardım gözlənə bilməyəcəyini qeyd edirdi. Vəhib PaĢa təxminən yüz ildi rus iĢğalı altında olan Qafqazda xalqın zülm gördüyünü və əsgərlik peĢəsindən uzaq tutulduğunu da hesablayırdı. BolĢeviklərin Rusiyada qayda-qanunu və asayiĢi təmin etdikdən sonra Qafqazda yenidən hakimiyyətə nail olmaq üçün mütləq hərbi birliklərini bölgəyə göndərəcəyini düĢünürdü. 12
Ənvər paĢa isə 4 aprel 1918-ci ildə 3-cü Ordu komandanı Vəhib paĢaya göndərdiyi cavabda: "üç ildir tökdüyü qanların və uğradığı çətinliklərin və 85
fəlakətlərin mükafatı olaraq, Osmanlı dövlətinin keçmiĢdə itirdiyi və Brest-Litovsk müqaviləsi ilə istiqbalını təmin etdiyi Batum, Qars və Ərdahanı iĢğal etmək hökumətin vəzifəsidir" demiĢdi. 15
sürətləndirdi. 14 Ərdahan 3 apreldə yenidən türk hakimiyyətinə girdi. Qara dəniz sahilində olan 37-ci və 10-cu Qafqaz diviziyaları da Borçka və Batum üzərinə yeridi. O tarixlərdə Trabzonda olan Çenkelinin gecikdirmələrinə rəğmən türk hərbi birlikləri 10 apreldə Batuma beĢ kilometr aralı olan Orta Batumi iĢğal etdi. 37-ci diviziyaya bağlı hərbi birliklər, nəhayət, 14 aprel günü axĢama doğru Batuma girdi. 16
Batum və ətrafında yaĢayan türk və müsəlman əhali bolĢevik zülmünə son verən türk əsgərini bir xilaskar olaraq görmüĢdü. Qarsın qurtarılması 3-cü Orduya bağlı 1-ci Qafqaz korpusuna tapĢırıldı. 17
Korpus komandiri albay Kazım (Qarabəkir) bəy, ermənilərin SarıqamıĢa çəkilməsinə fürsət vermədən məhv edilmələri üçün 9-cu Qafqaz diviziyasını hərəkətə keçirdi. Bundan sonra bölgədən qaçan ermənilər Qarsa doğru geri çəkildilər. Ermənilər geri çəkilərkən SarıqamıĢ, Səlim, Kağızman və ətrafındakı kəndlərdə yaĢayan türkləri öldürürdülər. 36-cı və 9-cu diviziyalar bölgəni ermənilərdən təmizləyərək irəliləyirdi. 22 apreldə Səlim ələ keçirildi. Sivil ermənilər panikaya düĢərək Qarsdan qaçıb Gümrü və Ġrəvana gedirdilər. 23 apreldə də Qars qalası mühasirə olundu. Qarsda olan bolĢeviklər ilə ermənilər və bunlara hərbi dəstək verən ingilislər mühasirəni yara bilməyəcəklərini anladıqda, 25 apreldə axĢama yaxın Ģəhəri təslim etməyə məcbur oldular. 1-ci korpusa bağlı 1-ci avcı taboru axĢam saatlarında Qarsa girərək nəzarəti təmin etdi. Beləliklə, 1877- 78-ci illərdəki müharibədə rusların əlinə keçən Qars 40 il sonra vətənə qaytarılmıĢdı. Albay Kazım bəyin Ərzincan, Ərzurum və SarıqamıĢ hücumunda göstərdiyi qərarlı davranıĢı, istiqamətvermə və idarəetmədəki üstün qabiliyyəti 1-ci Qafqaz korpusunu Qars yaxınlıqlarına qədər bacarıqla gətirməsi, bölgədə yaĢayan minlərcə türkün ermənilər tərəfindən öldürülməsinin qarĢısını almıĢdı. Qarsın ələ keçirilməsiylə Osmanlı dövləti 1877-ci ildəki Ģərq sərhədlərinə çatmıĢdı. 18
yaratmağa çalıĢdıqlarını xəbər almıĢdı. Buna görə türk ordusu Arpaçayın Ģərqindəki Gümrü-Naxçıvan-Culfa dəmir yolunu ələ keçirərək, Təbrizə hərbi qüvvə göndərməyi planladı. Beləliklə, Təbriz ətrafındakı ingilis qüvvələri ilə ermənilərin ünsiyyətini qoparmağı düĢünürdü. 19 Osmanlı dövləti Zaqafqaziya idarəsindən 1829-cu ildə Ədirnə müqaviləsi ilə ruslara verilən və əhalisi tamamən türklərdən ibarət olan Axıska və Axalkələk bölgəsinin dərhal boĢaldılmasını istədi. Vəhib paĢa 1-ci və 2-ci korpusların 15 may 1918-ci ildə Arpaçayın Ģərqinə keçərək
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|