Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
90
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin quruluĢunu elan edən və nizamlayan bu mətn Müsavat Xalq Partiyasının partiya proqramından alınmıĢdı. Fətəli xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə qurulan bu ilk hökumət 8 nazirdən ibarət idi. Bunlardan 6- sı Müsavat partiyasına və tərəfsizlərə, biri bolĢevik Hümmət partiyasına və biri də blok qrupuna verilmiĢdi. Beləliklə, Azərbaycanda yaĢayan türklər ilk milli dövlətləri ilə hökumətlərini qurmuĢ oldular. Dövlətin keçici paytaxtı olaraq Gəncə elan edildi. Bakının normal Ģərtlərdə Azərbaycanın paytaxtı olması lazım gəlirdi. Ancaq bolĢeviklər tərəfindən 31 dekabr 1917-ci ildə "Qafqaz Fövqəladə Komissarı" sifətiylə Peterburqdan göndərilən erməni əsilli kommunist ġaumyan bir çevriliĢ ilə 18 martda idarəni ələ keçirmiĢdi. Azərbaycanlı türk liderlər Bakıdakı Müsavat Xalq Partiyası tərəfindən qurulan hökumətin yıxılması nəticəsində Gəncəni Azərbaycan dövlətinin keçici paytaxtı olaraq elan etmək məcburiyyətində qalmıĢdılar. Azərbaycan Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Batumda olan təmsilçiləri Osmanlı dövlətinin təmsilçiləri ilə müzakirələrə baĢladılar. Müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti adından Milli ġura sədri Məmməd Əmin Rəsulzadə və Xariciyyə Naziri Məmmədhəsən Hacınski, Osmanlı Dövlət ġurasının dövlət sədri və Ədliyyə Naziri Xəlil bəy və 3-cü Ordu komandiri Vəhib PaĢa bir araya gəldilər. Tərəflər aparılan görüĢmələrdən sonra 4 iyun 1918-ci ildə bir yardımlaĢma və iĢbirliyi müqaviləsi imzaladılar. 34 Bu anlaĢmanın dördüncü maddəsinə görə, ölkədə asayiĢ və təhlükəsizliyi qorumağa ehtiyac duyularsa, Osmanlı dövləti Azərbaycan hökumətinə silahlı qüvvələri ilə yardım göstərməyi qəbul edirdi. Azərbaycan bu maddəyə dayanaraq ölkədə əmin-amanlığı və asayiĢi təmin etmək üçün Osmanlı dövlətindən hərbi yardım istədi. 35 Bu istək Osmanlı heyəti tərəfindən həmin an qəbul edildi. 36
Osmanlı dövləti Brest-Litovsk Sülh Müqaviləsi hökmlərinə dayanaraq Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan dövlətləri ilə də ayrı-ayrı dostluq və iĢbirliyi müqavilələri imzalamıĢdı. Ġstanbul hökuməti, arzu etdiyi ilk hədəflərinə çatmıĢdı. GeniĢ bir cəbhəyə yayılan 3-cü Ordunun strateji hədəflərə görə istifadə olunması üçün yenidən təĢkilatlanması vacib bilindi. 6-cı və 9-cu ordular bir ordular qrupu Ģəklində yenidən təĢkilatlandırıldı. 37 3-cü Ordu isə birbaĢa BaĢkomandanlıq Vəkalətinə bağlandı. 9-cu ordunun əsl vəzifəsi, Urmiyə gölü ilə Xəzər dənizi arasındakı Cənubi Azərbaycanı nəzarət altına alaraq bolĢeviklərin Ġranda olan ingilislərə yardım etməsinin qarĢısını almaqdı. Bu vəzifəni icra edə bilmək məqsədilə Urmiyə gölü ətrafındakı erməni quldurlarının təmizlənməsi üçün dərhal hərəkətə keçməsi lazım gəlirdi. 1.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 67-68. 2.
Zaqafqaziya Seyminin 15 Fevral 1918 tarixli toplantı sənədləri üçün bax: Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 69-71. 3.
91
4. Akdes Nemət Kurat, Türkiyə və Rusiya, Ankara, 1990, s. 468. 5.
6.
Yenə orada, s. 469. 7.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s.79-80. 8.
Kurat. Türkiyə və Rusiya, s. 471. 9.
Yenə orada, s. 472. 10.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 78-79. 11.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 478. 12.
Yenə orada, s. 479. 13.
14.
Yenə orada, s. 470-506. 15.
Yenə orada, s. 479. 16.
Yenə orada, s. 496. 17.
Yenə orada, s. 501-502. 18.
Yenə orada, s. 504. 19.
Yenə orada, s. 508. 20.Yenə orada, s. 507-511. 21.Yenə orada, s. 514-522. 22.
23.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 522. 24.
Kurat, Türkiyə və Rusiya, s. 474. 25.
26.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 522. 27.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 87. Xəlil bəyin Çenkeliyə verdiyi notanın mətni belə idi: "Zati-alilərinə məlum olduğu üzrə, Qafqazın vəziyyəti çox kritik və mübhəmdir və bu səbəbdən də həll edilməsi lazım gələn problemlər var. Bakı və ətrafında yüz minlərlə türk və müsəlman, özlərini inqilabçı adlandıran vicdansız quldurların qanlı pəncələrində inləyir və bu zavallıları təhdid
edən, bərpası
mümkünsüz fəlakət, gündən günə
yaxınlaĢmaqdadır. Saysız mütəĢəkkil quldur dəstələrinin hücumları vaqe olan Qafqazın digər qisimlərindəki türk və müsəlman əhalinin vəziyyəti təsəllibəxĢ deyil. Rəis həzrətləri, yəqin qəbul edərsiniz ki, bu adı daĢımağa layiq olan heç bir
hökumət, həmsərhəd olduğu bir ərazidə belə cinayətlərin saysız artmasına dözə bilməz. Və yenə qəbul edərsiniz ki, Qafqazı məhv edən anarxiyaya münasibətdə, Osmanlı dövlətinin vəziyyəti çox həssasdır. Çünki bu anarxiya, Osmanlı dövlətinin əhalisiylə eyni irqə və dinə mənsub olan bir əhalinin əmniyyətini də əlaqədar
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|