Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. BolĢevik ixtilalı və Azərbaycandakı irəliləyiĢlər
- Dekret No. 13
95
Ənvər paĢa Çərkəz MarĢal Fuad paĢa kimi seçkin Qafqaz köçmənlərindən əmələ gələn bir təĢkilatlanmaya gedərək, ġimali Qafqazda üsyan edilməsi üçün "Türk Səhiyyə Missionu" adında bir komitə qurmuĢdu. Digər tərəfdən də Gürcüstanda acarlarla oxĢar çalıĢmalar yürüdürdü. Rusiyada 1917-ci ilin mart ayında baĢlayan anarxiya və oktyabr ilə noyabr aylarında yaĢanan ixtilal Ənvər paĢanı olduqca cəsarətləndirmiĢdi. Türkçülük və turançılıq sahəsindəki fikirlərini tətbiq edə bilmək üçün qızıl kimi bir fürsətin qarĢısına çıxdığını qısa müddətdə anlamıĢdı. Rusiyada dövlət və cəmiyyətdə baĢlayan çözülmə rus ordusunda da davam edirdi. Qafqaz cəbhəsində zirvə nöqtəyə çatan dağılma bölgədə böyük bir avtoritet boĢluğu doğurmuĢdu. Rus hərbi birliklərinin yerini alan silahlı erməni quldurları Qafqazdakı türk və müsəlman xalqa qarĢı etnik təmizliyə baĢlamıĢdı. Erməni quldurlarının ġərqi Anadoluda baĢlatdığı vəhĢət və qırğın Azərbaycanda da sürətlə yayılırdı. Bundan sonra Azərbaycan türkləri Osmanlı dövlətindən yardım istədi. Qafqaz türklərindən ibarət olan bir heyət 1917-ci ilin oktyabr ayında 6-cı ordunun yerləĢdiyi Mosula getdi. Bir baĢqa heyət də 1918-ci ilin martında Batum üzərindən Ġstanbula çatdı. 6-cı Ordu komandanı Xəlil paĢa Qafqaz və Ġrandakı durumu yerində görmək və gərəkli araĢdırma aparmaq məqsədilə topçu teymen (leytenant) Müzəffər bəyin rəhbərliyində bir heyəti bölgəyə göndərdi. Teymen Müzəffər bəy vəzifəsini tamamlayıb Mosula döndüyündə Qafqazda gərəkli təĢkilatı qurmaq üçün Ģərtlərin uyğun olduğunu raport etmiĢdi. Bu dəyiĢikliklərdən baĢqa ġərqi Avropada ruslara əsir düĢən Avstriyalı bir zabit həbsdən qurtarılaraq Qafqaz üzərindən Ġstanbula çatmıĢdı. Bu zabitin verdiyi bilgilər də paytaxtda dəyərləndirilmiĢdi. Buna görə Qafqazda rus idarəsinin çökdüyü, bölgədə yaĢayan türklərin müstəqillik üçün savaĢmağa hazır olduqları, ancaq bunları təĢkilatlandıracaq və öndərlik edəcək heyətlərdən məhrum olduqları üçün hərəkətə keçə bilmədikləri nəticəsinə gəlindi. Bundan baĢqa, Qafqaz tüklərinin qabaqcılları, siyasətçiləri və ziyalıları Osmanlı dövlətindən yardım istəyirdilər. Ənvər PaĢa bu və buna bənzər dəyiĢikliklər və dəyərləndirmələr nəticəsində Qafqaz və Orta Asiyada türk birliyini təmin etmək üçün tarixi bir fürsətin qarĢılarına çıxdığını düĢünürdü. Çünki Qafqaz və Türküstanda rus ordusundan əsər qalmamıĢdı. Bundan baĢqa gürcü və ermənilərin hərbi birlikləri də türk ordusuna əngəl ola biləcək gücdə deyildi.
Qafqazda önəmli bir yeri olan Bakı, ġirvanĢahlar dövründən rus iĢğalına qədər bir xanlıq mərkəziydi. Türk tarixi və mədəniyyətinin Qafqazdakı önəmli sayıla biləcək mərkəzlərindən biri olma özəlliyini də daima qorumuĢdu. Bundan baĢqa Qafqazda neft ilk dəfə Bakıda çıxarılmıĢdı. Bu üzdən iĢ və aĢ tapa bilmə ümidi daĢıyan daha çox insanın axınına uğramıĢdı. Buna rəğmən Ģəhərdəki 96
əhalinin böyük çoxluğunu Oğuz türkləri təĢkil edirdi. Bu və buna bənzər özəlliklər səbəbindən Azərbaycanın ən böyük mərkəzi və təbii paytaxtı Bakı Ģəhəri idi. Sankt-Peterburqda baĢlayan üsyanın ardından Rusiyanın iĢğalı altındakı bir çox bölgədə çarlıq idarəsinə müxalif güclər idarəni ələ keçirmiĢdilər. BolĢeviklər iqtidara gəlincə, Lenin, baĢda neft olmaq üzrə Azərbaycanın zənginliklərini əldən çıxarmamaq üçün hərəkətə keçdi. Arzularına çata bilmək üçün niyyətini 18 dekabr 1917-ci ildə ortaya qoydu. Bunu həyata keçirə bilmək üçün də erməni əsilli Stepan ġaumyanı "Qafqaz Fövqəladə Komissarı" olaraq geniĢ səlahiyyətlərlə Bakıya göndərdi. Stepan ġaumyan, bolĢevik idarəsini Azərbaycanda gücləndirmək üçün Əzizbəyov və Nəriman Nərimanov kimi yerli türk əsilli kommunistlərdən böyük dəstək gördü. Qafqaz Fövqəladə Komissarının xidmət sahəsini müəyyən etmək üçün Rusiya Komissarlar Heyəti sədri Lenin və Millətlər Komissarı Stalin tərəfindən 30 dekabr 1917-ci il tarixində Cənubi Qafqaz və ġərqi Anadolunun gələcəyi ilə bağlı iĢlər görmək səlahiyyəti verildi. Bu qərarnaməyə görə ġaumyana verilən baĢlıca vəzifə Cənubi Qafqazdakı milli istiqlal hərəkətlərinin qarĢısını almaq, bölgədə bir Kommunist Sovet rejimi təsis etmək və rus ordusunun iĢğalı altında olan ġərqi Anadolu torpaqlarında da Sovet Rusiyasının himayəsində bir Ermənistan dövləti qurmaqdı. 2
tərəfindən hazırlanan qərarnamə belə idi: Dekret No. 13: Xalq Komissarları ġurası, rus ordusu tərəfindən iĢğal edilmiĢ olan Türkiyə Ermənistanında erməni xalqının tam istiqlal elan etmək dərəcəsinə qədər öz müqəddəratını təyin haqqını müdafiə edəcəyini bütün erməni xalqına elan edir. Xalq Komissarları ġurası, bu haqqın tətbiqi üçün bütün erməni xalqının sərbəst rəy ilə milli iradə təsbit edincəyə qədər bir sıra yardımçı çarələrə təvəssül etməyi gərəkli bilir və yardımçı tədbir olmaq üzrə bunları qərar altına alır: 1.
Türkiyə Ermənistanını iĢğal edən rus ordusu dərhal çıxarılıb o məntəqələrdə Ģəxsi əmniyyət və nizamı təmin üçün erməni xalq milis qüvvələri qurulmalıdır. 2.
Türkiyə bayrağına xəyanət edərək düĢmən tərəfinə keçən ermənilərlə digər məmləkətlərdə yaĢayan erməni mühacirlərin hər hansı bir əngəllə qarĢılaĢmadan Türkiyə Ermənistanına geri dönmələri təmin edilməlidir. 3.
Böyük savaĢ əsnasında Türkiyə hökuməti tərəfindən zorla Türkiyənin iç vilayətlərinə sürülən ermənilərin heç bir əngəllə qarĢılaĢmadan Türkiyə Ermənistanına gətirilmələri təmin edilməlidir. 4.
Demokratik erməni xalq komissarları Ģurası ilə erməni komitəsi Türkiyə Ermənistanının keçici idarəsini təĢkil etməlidir. Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|