Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
97
Birinci və ikinci maddələrdəki qərarların həyata keçirilməsi üçün Türkiyə Ermənistanı xalqına hər cür yardım etmək və Türkiyə Ermənistanındakı rus ordusunu çıxarmaq məqsədilə məhəlli komissiyalar vücuda gətirmək kimi xidmətlərlə Qafqaz iĢləri fövqəladə komissarı Stepan ġaumyan vəzifəlidir. Qeyd: Türkiyə Ermənistanının coğrafi hüdudları, erməni xalqının demokratik əsaslar daxilində ediləcək seçimlə müəyyən olunacaq təmsilçiləri tərəfindən, qonĢu ölkələrlə münaqiĢəli məntəqələr müsəlman və digər xalqlarla anlaĢmaq surətiylə və Qafqaz fövqəladə komissarının iĢtirakı ilə təyin olunacaqdır.
Bu sənəddən də anlaĢıldığına görə, Lenin də özündən əvvəlki rus çarlarının isti dənizlərə enmək üçün tətbiq etdiyi politikaları sürdürməyə qərarlı görünürdü. BolĢevik liderlər dünya hakimiyyəti üçün Qafqaz üzərindən Bəsrə körfəzi və Hind okeanına çatmağı xəyal edirdilər. Bu planın hərəkət bazası yenə Qafqaz olacaqdı və bunun üçün də bölgənin bolĢevik Rusiya idarəsi altına girməsi lazım gəlirdi. ġaumyan Tiflisdəki Seym Məclisində olan adamlarının müvəffəqiyyət qazana bilməməsindən sonra çalıĢmalarını Bakı və ətrafında yoğunlaĢdırdı. Çünki cəbhədən qaçaraq evlərinə dönməyə çalıĢan 20-25 minə yaxın rus və erməni əsgər Bakıda toplanmıĢdı. Osmanlı dövlətinə xəyanət etdikləri üçün ġərqi Anadoludan qaçan minlərlə erməninin böyük bir hissəsi də Bakıda idi. Xəzər dənizində isə rus çarlığının savaĢ gəmiləri vardı. Bakı və ətrafındakı neft quyularının baĢında da rus və erməni iĢçilər çalıĢırdı. Bu Ģərtlər ġaumyanı olduqca ümidləndirirdi. Azərbaycan Atatürk Mərkəzinin sədri professor Nizami Cəfərov o günlərdəki vəziyyəti belə xülasə etmiĢdir: "Azərbaycanın o tarixlərdə türk ordusunun yardımına böyük ehtiyacı var idi. Rus iĢğalı dövründə çar idarəsi Azərbaycan türklərini hərbiyə almırdı. Azərbaycan Cümhuriyyəti qurulunca özünü qoruya biləcək sistemli bir ordusu yoxdu. Azərbaycanı müdafiə edəcək baĢqa bir gücü təsəvvür etmək mümkün deyildi. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan böyük basqılarla qarĢı- qarĢıya qalmıĢ, hər tərəfdən mühasirə altına alınmıĢdı. Bir tərəfdən tamamilə vəhĢiləĢmiĢ, Ģəxsiyyətini itirmiĢ rus bolĢevik Qızıl Ordusu, o biri tərəfdən yeni imperialist məqsədlər güdərək Qafqaza gələn ingilis əsgərləri, baĢqa bir tərəfdən ayrı iddialarla bölgədə erməni dövləti qurmaq üçün hərəkətə keçən ermənilər Azərbaycan üzərində hesablar aparırdılar". 4
BolĢeviklər və ermənilər AbĢeron yarımadasındakı zəngin neft yataqlarını tamamən ələ keçirmək üçün türkləri bölgədən uzaqlaĢdırmaq istəyirdilər. Türkiyə və Avropa cəbhəsindən Qafqaza dönən erməni əsilli rus əsgərlərini də Bakıda toplayırdılar. 5 ġaumyanın bir baĢqa düĢüncəsi də Xəzər dənizi ilə Qara dəniz və Aralıq dənizinə sahili olan "Böyük Ermənistan" təsəvvürünü həyata keçirə 98
bilməkdi. Rus və erməni ortaqlığı, bu xəyala çata bilmək üçün 19 mart 1917-ci ildə Bakıda "ĠĢçilər soveti" (Proletar soveti) adlı bir məclis qurdular. ĠĢçilər sovetində çoxluğu ixtilalçı sosialistlər və menĢeviklər təĢkil edirdi. BolĢeviklər isə azlıq təĢkil edirdi. Buna rəğmən sovetin baĢına ġaumyan gətirildi. Bu birlikdə dərin görüĢ ayrılıqları var idi. Qısa müddət sonra ġaumyan devrilərək yerinə ixtilalçı sosialistlərdən erməni əsilli Sako Sakiyan seçildi. Fəqət Sakiyan da idarəyə hakim ola bilmirdi. Bu dəyiĢikliklərdən sonra həmin ilin oktyabr ayında Bakıda mübahisəli bir seçki keçirildi. Təxminən 25.700 seçicinin səs verdiyi seçkidən bu nəticə ortaya çıxdı: -Türklərin dəstəklədiyi Müsavat Xalq Partiyası: 9.617 səs, -Rusların çoxluqla və ermənilərin qismən dəstəklədiyi Ġxtilalçı Sosialist Partiyası: 6.285 səs, -Erməni DaĢnak Partiyası: 5.288 səs, -Rusların böyük çoxluqla dəstəklədiyi BolĢevik Partiyası: 3.823 səs, -Rus ziyalılarının dəstəklədiyi MenĢevik Partiyası: 687 səs. Çox mübahisəli və Ģübhəli seçkinin nəticələrinə görə, Bakı sovetində türklər azlıqda qalmıĢ, rus və erməni təmsilçilər çoxluğu ələ keçirmiĢdilər. Bu səbəbdən Fətəli xan Xoyski kimi türk ziyalıları da bu məclisdə artıq bir varlıq göstərə bilmirdilər. Bakıda təĢkil olunan yeni sovet, qısa müddətdə bütün iqtidarı ələ keçirdi. Türklərin dəstəklədiyi Müsavat Partiyası ilə digər siyasi partiyalar hökumətdən çəkildilər. Bakı sovetinin baĢına Lenin tərəfindən geniĢ səlahiyyətlərlə göndərilən Stepan ġaumyan, komitəçi üsullarla yenidən gətirildi. Bakıda əhali etibarilə böyük çoxluğu təĢkil edən türklərə qarĢı qısa müddətdə basqı, təhdid və hədələmə hərəkətləri baĢladı. Zatən ġaumyanın baĢlıca vəzifəsi Bakı və ətrafını türklərdən təmizləməkdi. Rus bolĢeviklər və erməni daĢnaklar siyasi güclərinin də verdiyi cəsarətlə Bakıda qısa müddətdə müsəlman-xristian qarĢıdurması əmələ gətirdilər. Bakı sovetinin baĢında duran ġaumyan Cənubi Qafqazda kommunist hakimiyyətini qəti bir Ģəkildə təmin etmək üçün Ģərtlərin yetiĢdiyini düĢünürdü. Bölgədə etnik təmizlik aparmaq üçün fürsət gözləyirdi. 18 mart (31 mart) 1918-ci ildə bu fürsəti də yaxaladıqlarını düĢündülər. Lənkərandan Bakıya gedən 20-yə qədər Azərbaycan türkünün silahlarını almaq bəhanəsiylə çıxarılan gərginlikdə gözü dönmüĢ rus bolĢevik və erməni daĢnak militanlar qarĢılarına çıxan türklərə təcavüz göstərməyə baĢladılar. Rus və erməni ittifaqı, üç gün, üç gecə davam edən qətliamda qadın, kiĢi, qoca, cavan, uĢaq demədən 14 mindən çox türkü acımadan öldürdülər. Bakının türk məhəllələri, dənizdəki donanmadan, təyyarələrlə havadan və yerdən top atəĢinə tutuldu. Məscidlər, məktəb və mədəniyyət mərkəzləri dağıdıldı, mətbəə, teatr, məktəb və kitabxanalar yandırıldı. Türklərin önəmli bir hissəsi canilərin Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|