Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV HĠSSƏ
114
38. Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, II c, s. 556. 39.
Xəritə 4. 40.
c, s. 557. 41.
RüĢdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 28-29. 42.
c, s. 557. 43.
Yenə orada, s. 557; RüĢdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 32-33. 115
TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSU VƏ AZƏRBAYCANDAKI SĠLAHLI MÜBARĠZƏ
Osmanlı dövləti Qafqazda yaĢayan soydaĢlarının diri-diri boğazlanmasına seyrçi qala bilməzdi. Türk hərbi qüvvələri və Nuru paĢanın 25 mayda Gəncəyə çatması, üç gün sonra da Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsi, Gəncənin də müvəqqəti paytaxt olması Bakıdakı ġaumyan idarəsini təlaĢlandırdı. Nuru paĢa Cümhuriyyətin elan edilməsindən dərhal sonra Azərbaycanın bir çox bölgəsinə hərbi kadrlar göndərərək, əyalətlərdəki mülki və hərbi təĢkilatlanmanı gözdən keçirdi, mövcud olanların da Gəncə idarəsinə bağlanmasını təmin etdi. Türk ordusu paytaxt Gəncədə hakimiyyəti təsis etmiĢ, erməniləri itaət altına almıĢdı. Azərbaycan Cümhuriyyəti və Milli Məclisi ilə Nuru paĢa, bir dövlətin hakimiyyət və hökmranlığı nəyi lazım bilirsə, onları bir-bir gerçəkləĢdirdi. Geriyə Qafqazda yaĢayan türklərin milli ordusunun qurulması və vətən torpaqlarının iĢğalçılardan təmizlənməsi vəzifəsi qalmıĢdı. Gəncədəki bu irəliləyiĢlər iĢğal altında olan paytaxt Bakıda böyük əks-səda doğurdu. Bakıda idarəni qəsb edən bolĢevik ruslar və erməni daĢnaklar ittifaqının baĢında duran Stepan ġaumyan, durumu Moskvada olan Leninə bildirdi və təcili olaraq Qızıl Ordunun yardıma gəlməsini istədi. Qafqazdakı gediĢatı və türk ordusunun hərəkatını diqqətlə izləyən bolĢeviklər Bakının türklərin əlinə keçməsindən də əndiĢələnirdi. BolĢevik Sovet idarəsinin Xarici ĠĢlər komissarı Çiçerin Moskvadakı səfir Qalib Kamali bəyə bir nota verdi. Çiçerin notada Sovetlərin Brest-Litovsk müqaviləsi gərəyi Qars, Ərdahan və Batuminin böyük fədakarlıqlarla Osmanlı dövlətinə buraxdığını, ancaq bundan sonra türklərə heç bir torpaq parçası verilməyəcəyini bildirdi. Türk hərbi qüvvələrinin Gümrünü ələ keçirdiyini, bununla da kifayətlənməyib Azərbaycanın daxilində Bakıya doğru irəlilədiyini, zatən yetəri dərəcədə ağır olan Brest-Litovsk müqaviləsi hökmlərinin bu Ģəkildə sürəkli pozulmasına etiraz etdiyini, hərbi hərəkatın təcili sürətdə dayandırılması gərəkdiyini qeyd etdi. 1
Rəsulzadə Ġstanbula getdi. Ənvər paĢa ilə apardığı görüĢmələrdə iki ölkə arasındakı anlaĢmalar çərçivəsində türk ordusunun Azərbaycana yardım etməsini rəsmi olaraq istədi. Almaniya türk ordusunun Azərbaycana hərbi yardım göstərməsinə qarĢı çıxırdı. Bu sıxıntını aĢmaq üçün qurulacaq təĢkilatın "Qafqaz Ġslam Ordusu" adını daĢıması uyğun görüldü. Ġstanbulda bu hazırlıqlar görülərkən ingilislərin Azərbaycana girməsini və Bakı neftini ələ keçirmək üçün aparacağı hərbi hərəkatın 116
qarĢısını almaq üçün də Yaqub ġövqü paĢa komandasında 9-cu Ordu adı altında yeni bir hərbi təĢkilatlanmaya gedildi. Türk ordusu Təbriz, Xoy və Urmiyə gölü ətrafına hərbi qüvvələr göndərdi və beləcə ingilislərin Azərbaycana girməsinin qarĢısını almıĢ oldu. Qafqazdakı bu yeniliklərə görə bolĢevik Sovet rəhbərləri Almaniya və Osmanlı dövlətindən məsələ haqqında bilgi istədilər. Sovet idarəsinin Xarici ĠĢlər komissarı Çiçerin Qafqaz neftində gözü olan almanları Osmanlı dövləti əleyhinə qaldırmaq üçün təĢəbbüslər göstərdi. Almaniyanın Ġstanbul səfiri Bernsdorff, Sədrəzəm Tələt paĢa, BaĢkomandan vəkili və Hərbiyyə Naziri Ənvər paĢa, Xariciyyə vəkili Nəsimi bəy ilə görüĢmələr apardı. Türk səlahiyyətliləri bu görüĢmələrdə gündəmdə olan hərbi hərəkatı ilk dəfə eĢidirmiĢ kimi davranmıĢ və Qafqazdakı hərbi fəaliyyətin Osmanlı dövləti ilə bir əlaqəsnin olmadığını bildirmiĢdilər. Qafqazda aparılan hərbi çalıĢmanın, Nuru paĢanın, bəlkə heç kimdən əmr almadan giriĢdiyi Ģəxsi bir təĢəbbüsü və Azərbaycandakı türk könüllülərlə yürütdüyü bir fəaliyyəti olaraq dəyərləndirilməsinin vacib olduğunu bəyan etmiĢdilər. Alman səfir Osmanlı rəhbərləri tərəfindən əmin edilmiĢ olmalı idi ki, Berlinə göndərdiyi bilgiləri və qənaəti bu doğrultuda olmuĢdu. Berlində aparılan analizlər və bu intibalar Çiçerinə də ötürülmüĢdü. Buna görə Çiçerin və Sovetlər rahat bir nəfəs almıĢdılar. Moskva, Berlin və Ġstanbulda bu yeniliklər yaĢanarkən Ənvər paĢa, Qafqaz Ġslam Ordusu Komandanlığına göndərdiyi açıq əmrdə Gəncədəki hərbi hərəkatın bir an öncə dayandırılmasını istəyirdi. ġərq Orduları Qrupu komandanı Xəlil paĢa va Qafqaz Ġslam Ordusu komandanı Nuru paĢaya göndərdiyi gizli və Ģəxsi əmrlərdə isə Bakının düĢmən tapdağından bir an əvvəl qurtarılması üçün çox sürətli hərəkət edilməsini istəyirdi. Ənvər paĢa Qafqazda aparılan hərbi hərəkatdan qısa müddətdə nəticə alınması üçün davamlı olaraq təlimatlar verirdi. Sovet ixtilal idarəsi, Sankt Peterburq və Rusiyada qayda-qanunu təmin etmək üçün menĢeviklərlə mücadilənin davam etdiyi və ölkədə xaosun hakim olduğu bir dövrdə Bakıya ciddi bir hərbi yardım göndərə bilmədi. Qafqazdakı rus bolĢevik hərbi qüvvələrini bəzi zabitlərlə gücləndirərək Bakı idarəsinin əmrinə verməklə kifayətləndi. Azərbaycandakı erməni daĢnak qüvvələri də zatən ayrı hərəkət etmədikləri rus Qızıl Ordusu ilə birləĢərək Gəncədə qurulmağa çalıĢılan Qafqaz Ġslam Ordusuna qarĢı hərbi hərəkat üçün hazırlıqlara baĢladı. Həmçinin Bakıdan Gəncədəki Azərbaycan hökumətinə 19 iyun 1918-ci il tarixində çatan bir məktubda bolĢevik liderlərdən Amabasın maiyyətində 20 min nəfərlik bir hərbi qüvvə olduğu və bu qüvvənin böyük bir hissəsinin ermənilərdən ibarət olduğu bildirilirdi. Bakıda türklərin xaricində 15-50 yaĢ arasındakı kiĢilər silahlandırılmıĢdı. Bunlar məcburi hərbi təlimə cəlb olunmuĢdu. Amabasın qüvvələri arasında rus yəhudiləri və iki minə qədər də müsəlmanlardan ibarət əsgər Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|