Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III HĠSSƏ
92
etməkdədir. Digər tərəfdən, ümumi hərbin Ģərtləri daxilində Osmanlı dövləti, öz ordusunu digər cəbhələrə Qafqaz yolu ilə nəql etmək məcburiyyəti qarĢısındadır. Bu da, hal-hazırdakı qeyri-müəyyən vəziyyətə təcili olaraq son verilməsini vacib hala gətirir. 28.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 82, 29.
c, s. 524. 30.
Yenə orada, s. 522. 31.
32.
Yenə orada. 33.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, s. 90. 34.
Müqavilənin mətni üçün bax: Əlavə 2 və 3. 35.
Müqavilənin mətni üçün bax: Əlavə 4. 36.
Ġsmayıl Musayev, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921), Bakı, 1998, s. 77. 37.
Xəritə 2. 38.
c, s. 527. 93
TÜRK ORDUSUNUN QAFQAZA GĠRĠġĠ 1. Osmanlı dövlətinin Qafqaz və Türküstan siyasəti: Türklərdəki dövlət anlayıĢında qərbli dövlətlərin təməl ideologiyasını meydana gətirən və kökləri Roma imperatorluğuna qədər uzanan "empire" anlayıĢı yoxdur. Yəni türk dövlətlərində keçmiĢ Roma, Hellin və xristianlığın mədəni və ideoloji birləĢiminin nəticəsində ortaya çıxmıĢ olan istismar və imperializm (empire) anlayıĢı bulunmaz. Türklər imperialist deyildir və bu anlayıĢı toplum və dövlət həyatında heç bir zaman tətbiq etməmiĢlər. Dili, dini, irqi, anlayıĢı və ya yaĢadığı torpaqlar səbəbindən baĢqa millətləri və mədəniyyətləri aĢağılamamıĢlar. Onları da "insan" olaraq qəbul etmiĢlər. Osmanlı dövləti də insanlıq tarixinin nadir Ģahid olduğu bir neçə cahan dövlətindən biridir. Türklər dövlət təĢkilatı, vətəndaĢlıq hüququ, ədalət sistemi, dünyagörüĢü və hərbi baxımdan dövrünün ən irəli super gücünü qurmuĢlar. Bu qısa təsbitdən sonra XIX yüzilliyin fikir cərəyanlarına qısaca baxmaq lazım gəlir. Fransız ixtilalı ilə dünyaya yayılan milliyyətçilik və milli dövlət qurma cərəyanı Osmanlı və türk coğrafiyasına da yayılmıĢdı. Dövlətin təməl ideologiyasının gərəyi olaraq, Osmanlılar daha çox milləti bir arada, barıĢ içində idarə edirdilər. Ancaq dünyadakı bu cərəyandan təsirlənmələri uzun sürmədi. Çünki bir tərəfdə müstəqil bir türk dövləti olan Osmanlı dövləti vardı, digər tərəfdə də Rusiya və Çin imperatorluqlarının basqısı altında əzilən bir çox türk qövmü vardı. Türk ziyalıları və siyasətçiləri bu Ģərtlərdə bir çıxıĢ
yolu tapa bilmək üçün öncə Osmanlıçılıq, ardından Ġslamçılıq cərəyanını ortaya atdılar. Bu görüĢlərin, dövlətin yıxılmasının və parçalanmasının qarĢısını almada aciz qalacağı qısa müddətdə aydın oldu. Nəhayət, Türkçülük cərəyanı Rusiya, Türküstan, Qafqaz və Anadoluda sürətlə inkiĢaf etdi. Qərblilər tərəfindən Pantürkizm, ya da Turançılıq olaraq adlandırılan türk millətçiliyi cərəyanının qabaqcılları Krımdan Qaspıralı Ġsmayıl bəy, Kazandan Yusif Akçura, Azərbaycandan Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlu kimi türk ziyalıları ilə bərabər Türkiyədən də bu görüĢləri milli bir ideya halına gətirərək, sosioloji bir sistemə qovuĢduran Ziya Göyalp olmuĢdur. 18-ci və 19-cu əsrlər boyunca universitetlərin özünü yeniləyə bilməməsi, elmin və ağlın dövlət idarəsinin arxasında qalmasına, yəni siyasətə yol göstərmə vəsfini itirməsinə yol açdı. Dövlət və cəmiyyət həyatında ard-arda zərbələr almasına səbəbiyyət verdi. Hərbi sahədəki məğlubiyyətlər, torpaq itkiləri, daxili üsyanlar və qərb ölkələrinin yerli əməkdaĢları vasitəsilə dövlətə və xalqa vurduğu zərbələr və bunların nəticəsində cəmiyyəti dərindən sarsıdan hadisələr dövlət
94
heyətlərində və xüsusilə hərbidə özə dönüĢü sürətləndirdi. Ġttihad və Tərəqqi Partiyası liderləri Osmanlıçılıq və Ġslamçılıq fikirlərinin iflas etdiyi bir dövrdə Osmanlı dövlətini, daha doğrusu, türk dövlətini yaĢada bilmək və ayaqda tuta bilmək üçün Türkçülük və Turançılıq fikirlərindən baĢqa bir ideoloji gücün qalmadığı nəticəsinə gəldilər. Beləliklə, Türkçülük və Turançılıq ideyası Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı dövlətinin hərəkətverici gücü və təməl ideologiyası halına gəldi. Dövlətin içində olduğu ağır Ģərtlər səbəbilə Ġttihad və Tərəqqi heyətlərinin yürütdüyü bu fikir hərəkətini cəmiyyət kifayət qədər müzakirə edə bilməmiĢdi. Bir sistem halına gəlməmiĢ fikir cərəyanının, ya da ideologiyanın, tətbiq olunacağı praktik sahə olan dövlət təĢkilatında bəzi sıxıntılarla qarĢılaĢması normaldır. Ġttihad və Tərəqqi liderləri 1908-ci ildən etibarən çox ciddi sosial və ekonomik çalxantılar və torpaq itkisi ilə bərabər, təxminən beĢ il içində də Birinci Dünya müharibəsi ilə üz-üzə qaldılar. Üst-üstə gələn bu hadisələr Ənvər PaĢa və yoldaĢlarının böyük bir Ģanssızlığı olaraq dəyərləndirilə bilər. Əskiklərə, yoxluqlara, xaricdən və daxildən əngəlləmələrə və xəyanətlərə rəğmən Ənvər PaĢa və yoldaĢlarının, türk dövlətini düĢdüyü sıxıntılardan çəkib çıxarmaq, bundan baĢqa digər türk vilayətlərini rus çarlarının istismarından və imperializmin iĢğalından qurtarmaq üçün göstərdikləri cəhdin səmimi olduğuna Ģübhə edilə bilməz. Osmanlı dövlətini idarə edən heyət Türkçülük və Turançılıq hədəfinə çata bilmək üçün Azərbaycanın coğrafi vəziyyətinə önəm vermiĢdilər. Bu doğru bir tərcih idi. Rusiyadakı çar idarəsinin savaĢ içində yıxılması, bu sahədə daha əhatəli və sürətli hərəkət edilməsini tələb edirdi. Bunun, əlbəttə, bir sıra sosioloji, dini və strateji səbəbləri vardı: a)
Azərbaycan, Anadolu kimi bir türk ölkəsi və Oğuzların yurdu idi, b)
Xalqının dini Ġslam idi, c)
Tarixi Azərbaycan coğrafiyası Turan yolunda önəmli bir yer tuturdu, d)
Zəngin təbii sərvətləri vardı, e)
Müstəqil bir Azərbaycanın Türkiyə ilə yaxın dostluq, qonĢuluq və əməkdaĢlıq etmə imkanı mövcuddu, f)
çevrəsində toplanmıĢdılar və bu bölgədə müstəqil bir türk dövlətinin qurulması ilə Türküstanın gələcəyi məsələsində Osmanlı dövlətini idarə edən heyətlərlə eyni görüĢləri paylaĢırdılar. 1
Azərbaycan və Qafqazı rus idarəsindən qurtarmaq üçün gizli çalıĢmalar yürüdən Difai adlı təĢkilat Osmanlı dövləti ilə uzun müddətdir irtibat halında idi. TəĢkilat üzvlərindən Əmiraslan xan Xoyski, savaĢ davam edərkən Ərzurumda türk səlahiyyətliləri ilə görüĢmüĢdü. Əmiraslan xan Qafqazda yaĢayan xalqlardan ibarət olan və muxtar bölgələrdən əmələ gələn bir dövlət qurula biləcəyini bildirmiĢdi.
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|