Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
99
Pedantizmə xas formaya, ədaya, ifadə və sözə bağlılıq buradan irəli gəlir və deyilənlər əslində onun üçün işin mahiyyətini əvəz edir. Burada tezliklə anlayışın gerçəkliklə uyğunsuzluğu, anlaşılmış olanın heç vaxt təfsilat səviyyəsinə enməməsi aşkar olur və bəlli olur ki, onun ümumiliyi və dəqiq müəyyənliyi heç vaxt incə nüanslara və gerçəkliyin müxtəlif modifikasiyalarına tam uyğun gələ bilməz. Pedant buna görə özünün ümumi prinsipləri ilə həyatda demək olar həmişə olduqca məhdud görünür; o ağıllı deyil, zövqü yoxdur, faydasızdır, anlayışın səmərəsiz olduğu incəsənətdə isə o, cansız, süni, ədalı nəsə doğurur. Hətta əxlaqda belə ədalətli və ya alicənab hərəkət etmək qətiyyəti hər yerdə abstrakt prinsiplərə uyğun həyata keçə bilməz; bir çox hallarda vəziyyətin intəhasız incə nüansları xarakterdən bilavasitə irəli gələn vaciblik seçimi zərurəti doğurur, halbuki yalnız yarı yararlı sırf mücərrəd prinsiplərin tətbiqi qismən yanlış nəticə verir, qismən isə, ümumiyyətlə, mümkün deyil, çünki onlar hərəkət edən şəxsin fərdi xarakterinə yaddır, xarakterdən isə əl çəkmək qətiyyən mümkün deyil. Qeyri-ardıcıllığa səbəb də budur. Biz Kantı bütünlüklə əxlaqi pedantizmi şirnikləndirməsilə bağlı tənədən azad edə bilmərik, belə ki, əməlin mənəvi dəyərinin şərti kimi o, onun mənşəyini hər hansı meyl və ya ani coşqudan savayı, sırf şüurlu abstrakt prinsiplərdə görür. Şillerin «Vicdan əzabı» 29
epiqramının məğzinin mənası da bu məzəmmətdən ibarətdir. Söhbət, xüsusilə siyasətdə, doktrinyorlardan, nəzəriyyəçilərdən, alimlərdən və s. gedəndə, pedantlar, yəni şeyləri in concreto yox, in abstracto qəbul edən adamlar nəzərdə tutulur. Abstraksiya xüsusi təriflərin fikrən aradan qaldırılmasından ibarətdir, halbuki təcrübədə məhz onlar mühüm rol oynayır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
100
Nəzəriyyə tam dolğun olsun deyə, hazırcavablığın qeyri-qanuni növünü - söz oyunu, kalamburu, cinası– xatırlatmaq yerinə düşərdi; buraya ikimənalılıq, pequivoque da aiddir ki, onun da başlıca sferası– ədəbsizlikdir. Hazırcavablıq iki müxtəlif real obyekti zorakılıqla bir anlayış altına gətirildiyi kimi, söz oyunu da fürsətdən istifadə edib iki müxtəlif anlayışı bir sözlə ifadə edir: elə həmin təzad yaranır, lakin daha sönük və səthi, çünki şeyin mahiyyətindən yox, adın təsadüflilyindən irəli gəlir. Hazırcavablıq zamanı eyniyyət– anlayışda, fərq– gerçəklikdə; söz oyunu zamanı fərq– anlayışda, eyniyyət– sözün səslənməsi ilə təqdim edilən gerçəklikdədir. Əgər biz desəydik ki, söz oyunu hazırcavablığa çevrilmiş yuxarı konusun parabolasının aşağı parabolaya bəslədiyi münasibət kimi münasibət bəsləyir, müqayisə, çox güman ki, həddən ziyadə qəribə olardı. Şifahi anlaşılmazlıq, yaxud quid pro quo – bu, qeyri-ixtiyari calembourgdur və o, sonuncuya axmaqlığın hazırcavablığa bəslədiyi münasibətdə olur; bu səbəbdən qulağı ağır eşidən, axmaq kimi çox vaxt gülüş üçün bəhanə verir və pis komediyaların müəllifləri axmağın əvəzinə gülüş oyatmaq üçün ondan istifadə edirlər. Mən burada gülüşü yalnız psixoloji baxımdan nəzərdən keçirtdim: fiziki nöqteyi-nəzərə gəldikdə isə “Parerqa”da deyilənlərə müraciət etməyi məsləhət bilirəm (II cild, 6-cı fəsil, § 96, səh. 134,-I nəşr). *
§ 14
Ümidvaram ki, bir tərəfdən zəkanın idrakı, bilik, anlayış, digər tərəfdən dərrakə vasitəsilə sırf hissi riyazi seyrdə və
* II cildin 8-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
101
dərketmədəki bilavasitə idrak arasındakı fərqi və münasibətləri tam izah etmiş bu müxtəlif mülahizələrdən; daha sonra, bizim idrak qüvvələrimizin gözəl münasibətlərinin araşdırılmasının labüd şəkildə gətirib çıxardığı hisslər və gülüş haqqında epizodik qeydlərdən mən indi şüurun insana bəxş etdiyi üçüncü üstünlüyün– elmin (dil və düşünülmüş fəaliyyətlə yanaşı) sonrakı təhlilinin üzərinə qayıdıram. Qarşımızda duran elmə ümumi baxış qismən onun formasına, qismən mühakimələrinin əsaslandırılmasına və nəhayət məzmununa aid olacaqdır. Biz gördük ki, sırf məntiqin əsası istisna olmaqla, hər növ biliyin mənbəyi ağlın özündə deyil: başqa yolla əldə edilmiş, xarakterinə görə aşkar olan bilik ağıldan kənara çıxmır və bununla da, idrakın bambaşqa növünə - abstrakt idraka keçir. Hər cür bilik, yəni idrak in abstracto dərketməyədək yüksələrək, hissənin tama aid olması kimi, öz mənasında elmə aiddir. Hər bir insan rast gəldiyi ayrı-ayrı hadisələri müşahidə etməkdən və təcrübədən müxtəlif şeylər barədə bilik əldə edir: lakin elmə o şəxs can atır ki, qarşısına əşyaların hansısa müəyyən sahəsini in abstracto tam dərk etməyi məqsəd qoymuşdur. Bu sahəni yalnız anlayışın köməyi ilə fərqləndirmək olar: bu səbəbdəndir ki, hər bir elmin başında anlayış durur və burada məcmu şeylərin o hissəsi düşünülür ki, elm onun barəsində in abstracto- tam dərk verməyi vəd edir. Məsələn, məkan münasibətlərinin anlayışı, cansız cisimlərin bir-birinə təsiri, bitki və ya heyvanların xüsusiyyətləri, yer səthinin ardıcıl dəyişiklikləri, bütövlükdə bəşəriyyətin dəyişiklikləri, dilin quruluşu və s. bu qəbildəndir. Əgər elm onun anlayışında düşünülən hər bir ayrıca əşyanı öyrənmək vasitəsilə öz obyekti Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|