Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
87
adlandırır; zadəgan üçün yerdə qalanları - roturies (raznoçin, yəni qeyri-zadəganlar), tələbə üçün– filisterlərdir və s. Həmin birtərəflilikdə, demək olar ki, təşəxxüsün həmin kobud nadanlığında, nə qədər qəribə səslənsə də, zəkanın özü günahkardır, çünki o, bir hiss anlayışına idrakın hər növ modifikasiyasını – əgər o, bilavasitə onun təsəvvür üsuluna mənsub deyilsə, başqa sözlə desək, abstrakt anlayış deyilsə– daxil edir. Zəka bu günahı dərin özünüdərk yolu ilə hərəkət tərzini özü üçün aydınlaşdırmadan indiyədək öz sahəsində anlaşılmazlıq və dolaşıqlıq bahasına yumalı idi, axı, hətta hissin xüsusi qabiliyyəti belə icad edilmiş və onun nəzəriyyələri qurulurdu.
§ 12 Bilik – onun kontradiktor əksliyi kimi mən indicə hiss anlayışını 26 təqdim etdim – bu, artıq deyildiyi kimi, abstrakt dərketmə, yəni ağılla qavramadır. Lakin ağıl həmişə başqa yolla artıq qazanılmış nəyisə idraka qaytardığı üçün, o, əslində, bizim bildiyimizi genişləndirmir, ona yalnız başqa forma verir. Yəni intuitiv surətdə, in concreto dərk olunan şey onun sayəsində mücərrəd və ümumi şəkildə dərk olunur, bu isə belə şəkildə söylənilənin ilk baxışda nəzərə çarpdığından müqayisəyə gəlməz dərəcədə vacibdir. Çünki dərk olunan şeyin sabit qorunub saxlanması, onu ötürmə imkanı, təcrübədə inamlı və geniş tətbiqi bütünlüklə dərk olunan şeyin biliyə çevrilməsi, abstrakt xarakter kəsb etməsindən asılıdır. İntuitiv olaraq idrak həmişə xüsusi hala aiddir, yalnız ən yaxına aiddir və onun üzərində də dayanır, zira hissiyyat və idrak eyni vaxtda əslində yalnız bir obyekti dərk edə bilər. Hər növ davamlı, əlaqəli, planauyğun
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
88
fəaliyyət buna görə əsas prinsiplərdən, yəni mücərrəd bilikdən çıxış etməli və onları rəhbər tutmalıdır. Belə ki, məsələn, səbəb və təsir arasında münasibət barədə dərrakədə olan dərk bu barədə in abstracto təsəvvür ediləndən qat-qat mükəmməl, dərin və dolğundur: yalnız idrak aşkar, bilavasitə və mükəmməl surətdə açar qolunun, palispastın, dişli çarxın necə fəaliyyət göstərməsini, tağtavanın necə sallandığını dərk edir və s. Lakin intuitiv idrakın indicə toxunduğumuz xüsusiyyətləri nəticəsində bilavasitə verilənə müraciət etməklə, maşın və binaların inşası üçün tək bir dərrakə kifayət etməz; burada zəka işdən yapışmalı, seyri abstrakt anlayışlarla əvəz etməli, onları öz fəaliyyətində bələdçiyə çevirməli və əgər onlar düzdürsə, uğur təmin edilmişdir. Elə bu cür xalis seyrlə biz parabola, hiperbola, spiralın mahiyyətini və qanunauyğunluğunu mükəmməl qavrayır, lakin bu dərketməni gerçəkliyə düzgün tətbiq etməkdən ötrü, əvvəlcə onu abstrakt biliyə çevirmək lazımdır. Bu zaman o (bilik ), əyaniliyini itirsə də, abstrakt biliyin həqiqiliyi və müəyyənliyini qazanır. Beləliklə, bütün diferensial hesablama bizim əyrilər barədə
biliyimizi, əslində, genişləndirmir, onların xalis seyrində olanlardan artığına malik deyil; lakin o, intuitivi abstrakta çevirməklə idrakın xarakterini dəyişir ki, bu da tətbiq zamanı qeyri-adi tərzdə səmərəli, məhsuldar olur. Bu yerdə bizim dərketmə qabiliyyətimizin daha bir xüsusiyyətini yada salmaq lazımdır: nə qədər ki, əyani və mücərrəd idrak arasında fərq bütünlüklə aydınlaşmamışdı, onu görə bilmirdilər. Bu xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, məkanın münasibətini özlüyündə bilavasitə abstrakt idraka keçirmək olmaz, bunun üçün yalnız zaman
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
89
kəmiyyəti, yəni rəqəmlər yararlıdır. Yalnız rəqəmlər onlara dəqiqliklə uyğun gələn abstrakt anlayışlarda ifadəsini tapa bilər, məkan kəmiyyəti isə yox. Min anlayışı on anlayışından hər iki zaman kəmiyyəti seyrdə fərqləndiyi kimi fərqlənir: min deyəndə biz on rəqəmindən müəyyən miqdar dəfə artıq rəqəmi təsəvvürə gətiririk və biz zamanda seyr etmək üçün bu min rəqəmini onluqlara bölə, yəni onu hesablaya bilərik. Lakin mil və futun abstrakt anlayışları arasında onlar barəsində əyani təsəvvür olmadan və ədədlərin köməyi olmadan, bu kəmiyyətlərin özlərinə müvafiq dəqiq fərq mövcud deyil. Hər iki anlayışda, ümumiyyətlə, məkan kəmiyyəti düşünülür və onları kifayət qədər fərqləndirməkdən ötrü ya məkan seyrini köməyə çağırmaq, yəni mücərrəd idrak sahəsini tərk etmək, ya da bu fərqi ədədlərlə təsəvvür etmək lazımdır. Beləliklə, əgər biz məkan münasibətləri haqqında abstrakt biliyə malik olmaq istəyiriksə, onları əvvəlcə zaman münasibətlərinə, yəni ədədlərə keçirmək lazımdır. Buna görə həndəsə yox, yalnız hesab kəmiyyət barədə ümumi elmdir, həndəsə isə əgər onu başqaları üçün rahat şərh etmək və ona təcrübədə dəqiq müəyyənlik və tətbiq edilə bilmə vermək istəyirlərsə, hesaba keçirilməlidir. Doğrudur, məkan münasibətlərini də özlüyündə in abstracto düşünmək olar, – məsələn, sinus bucağa uyğun artır; lakin bu münasibətin qiymətini göstərmək tələb olunursa, ədəd lazımdır. Üçölçülü məkanı yalnız bir ölçüyə malik zamana keçirmək zərurəti, əgər biz məkan münasibətlərinin abstrakt dərkini (yəni sadə seyr yox, bilik) istəyiriksə, məhz bu zərurət riyaziyyatı bu qədər çətinləşdirir. Əgər əyrilərin onların analitik hesablanması ilə seyrini, ya da heç olmasa triqonometrik funksiyalarının loqarifm cədvəllərini, bu cədvəllərdə ifadə olunan üçbucağın
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|