Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
76
və universitetlərdə tədris olunsun: lakin o özünün əsil mahiyyətini idrakın, daha doğrusu əqli və ya abstrakt idrakın tədqiqi zamanı yalnız ümumi fəlsəfə ilə əlaqədar əldə edir. Buna uyğun olaraq onun tədrisi bir tərəfdən, açıq-aşkar elm forması kəsb etməməli, digər tərəfdən, hökmlərin düzgün dövriyyəsi, fikirlər üçün elə
təkcə quru
normaları özündə
birləşdirməməliydi və s.; o, daha çox zəka və anlayışın mahiyyəti ilə
tanışlığa və
idrakın əsas
qanununun hərtərəfli araşdırılmasına can atmalı idi, çünki məntiq sonuncunun yalnız parafrazıdır, özü də mühakimələrə həqiqilik verən əsas- empirik və ya metafiziki yox, məntiqi və ya metaloji 23 xarakter daşıdığı halda. İdrakın əsas qanunu ilə yanaşı təfəkkürün qalan üç başlıca qanununu və ya onlarla yaxın qohumluq əlaqəsində olan metaloji həqiqilik fikrini misal gətirmək lazımdır. Bundan isə yavaş-yavaş zəkanın bütün texnikası boy atır. Əsl təfəkkürün yəni fikir və hökmlərin mahiyyətini yuxarıda göstərildiyi kimi, məkan
sxeminə müvafiq
olaraq anlayışlar sferasının uyğunlaşdırılması vasitəsilə şərh etmək lazımdır, bu sxemdən isə, eyni zamanda, qurma üsulu ilə mühakimə və hökmlərin bütün qaydaları çıxarılmalıdır. Məntiqdən yeganə praktiki istifadə ondan ibarətdir ki, disput zamanı öz rəqibini həqiqətən səhv nəticələrə gəlməsində deyil, bilərəkdən yanlış nəticələr çıxarıb, onlara texniki ad verdiyinə görə ifşa etmək olar. Məntiqin praktiki tərəfinin belə hörmətdən salınması və onun fəlsəfənin ayrıca fəsli kimi bütün fəlsəfə ilə əlaqəsi olduğunu göstərmək onunla tanışlığı indi olduğundan daha nadir edərdi; çünki bizim günlərdə ən başlıca məsələdə məlumatsız qalmaq və nadan və atıl kütlə sırasına aid edilməyini istəməyən hər bir kəs spekulyativ fəlsəfəni öyrənməlidir, ona görə ki, bizim on
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
77
doqquzuncu əsrimiz fəlsəfə əsridir. Bununla biz heç də onu demək istəmirik ki, bizim yüzillik fəlsəfəyə malikdir və ya fəlsəfə burada hakim rol oynayır, əksinə, onu demək istəyirik ki, əsrimiz fəlsəfə üçün yetişmişdir və buna görə ona böyük ehtiyac duyur: bu, elmliliyin yüksək inkişafının əlaməti və əsrlərin mədəniyyət qalası üzərində möhkəm bir nöqtədir. *
etmək olmaz ki, o, praktiki məqsədlər üçün icad edilmişdir. Onun yaranmasını mən aşağıdakı şəkildə izah edirəm. Eleatların, meqarlıların və sofistlərin arasında mübahisə ehtirası artıb demək olar mərəzli xarakterə 24 çatdığı zaman hər bir mübahisənin müşayiət olunduğu dolaşıqlıq onları metodiki yanaşma zərurətini hiss etməyə məcbur etdi, bunu öyrənmək üçün isə elmi dialektika tapmaq lazım idi. Hər şeydən əvvəl, müşahidə edilmişdi ki, mübahisə edən hər iki tərəf disputlar zamanı mübahisəli məsələlərin müncər olunduğu hansısa müddəada öz aralarında razılığa gəlirlər. Metodiki yanaşmanın başlanğıcı ondan ibarət idi ki, bu hamılıqla qəbul edilmiş müddəalar formal olaraq söylənilir və tədqiqatın əsasına qoyulurdu. Lakin əvvəlcə bu müddəalar mübahisənin yalnız maddi tərəfinə toxunurdu. Tezliklə gördülər ki, hamılıqla tanınmış həqiqətə qatılan və öz fikirlərini bir nəticə olaraq ondan hasil edən üsul və fəndlərə münasibətdə- məlum forma və qanunlara riayət olunur və onlarla bağlı ilkin razılıq olmadan, heç vaxt fikir ixtilafı yaranmır: bundan belə nəticə çıxarıldı ki, onlar zəkanın özünə xas, onun əsasına qoyulmuş xisləti, tədqiqatın formal məqamını təşkil etməlidir. Bu məqam şübhə doğurmasa da və
* II cildin 9-10-cu fəsilləri bura aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
78
fikir ixtilafı yaratmasa da, hansısa pedant-sistematik başa belə fikir gəlməli idi: nə yaxşı olardı ki, hər növ mübahisənin bu formal tərəfi, ağlın özünün bu əbədi qanunauyğun fəaliyyəti də abstrakt müddəalarda ifadə edilsin və tədqiqatın maddi tərəfinin hamılıqla qəbul edilmiş prinsipləri kimi müzakirələrin hər zaman onlara istinad etmək və sitat gətirməsi mümkün olan, sarsılmaz qanunu kimi mübahisələrin başında qoyulsun və bu da ki, metafiziki dialektikanın tam başa çatması demək olardı. Əvvəllər dinməz razılıqla riayət olunanları və ya instinktiv şəkildə icra edilənləri şüurlu şəkildə elan etmək və rəsmən bəyan etmək cəhdində filosoflar ziddiyyət qanunu, kafi əsas qanunu, istisna edilmiş üçüncü, dictum de omni et nullo (hər şey və heç nə haqqında deyilənlər) kimi əsas məntiqi qanunlar; sonra xüsusi sillogistika qaydaları üçün, məsələn: ex meris
mühakimələrdən heç nə çıxmır, nəticədən səbəbə nəticə çıxarmaq olmaz) və s. üçün tədricən az-çox mükəmməl ifadələr tapırdılar. Lakin bu yolda ləng, böyük səylərlə irəliləyirdilər və Aristotelədək bütün bunlar natamam qalmışdı, bunu biz qismən Platonun bəzi dialoqlarında məntiqi həqiqətlərin necə bacarıqsızlıqla və uzun-uzadı işıq üzünə çıxarılmasında, daha yaxşısı - ən asan və sadə məntiq qanunları ilə əlaqədar və onların izahına sərf edilmiş səylər haqqında meqarlıların mübahisəsi haqqında Sekst Empirikin məlumatlarından da (Sext. Emp. adv. L. 8.p. 112 seqq) görürük. Aristotel isə əvvəllər edilənləri toplayıb qaydaya salmış, yoxlamış və hamısına müqayisəyə gəlməz böyük kamillik vermişdir. Yunan mədəniyyətinin gedişatının Aristotelin işini necə hazırlaması və doğurmasını müşahidə
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|