Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
79
etdikdə fars yazıçılarının məlumatlarına inanmağa o qədər də meylli olmursan (bunları bizə onlara rəğbəti olan Cons (Jones) ötürmüşdür): guya Kallisfen hindlilərdə hazır məntiq tapmış və onu öz əmisi Aristotelə göndərmişdir (Asiatic researches, c. 4, səh. 163). Orta əsrlərdə mübahisə həsrətində olan, hər hansı real biliklərin çatışmamazlığı üzündən yalnız düstur və sözlərlə qidalanan sxolastiklərin ruhu Aristotel məntiqini sevinclə, böyük şadyanalıqla alqışlamalı idi və bu məntiq, hətta özünün ərəb təhrifində şövqlə tutulmuş və tezliklə hər bir biliyin mərkəzinə ucaldılmışdı. O vaxtdan məntiq özünün fəxri yerini itirmiş, lakin indinin özündə də müstəqil, təcrübi və olduqca zəruri elmi nüfuza malikdir. Bizim günlərdə özünün məhək daşını əslində məntiqdən götürmüş Kant fəlsəfəsi, hətta ona yeni maraq oyatdı və bu baxımdan, yəni zəkanın mahiyyətinin dərk olunmasının vasitəsi kimi, əlbəttə ki, məntiq buna layiqdir. Düzgün ciddi əqli nəticələr anlayış sferası üzərində müfəssəl müşahidə yolu ilə yaradılır və yalnız o halda ki, bir sfera bütünlüklə digərindədir, bu digəri isə üçüncüdə, o zaman birinci də tamamilə üçüncünün tərkibindəki kimi qəbul ediləcəkdir: bunun əksinə olaraq inandırma (bəlağət) sənəti yalnız anlayışlar sferası arasında münasibətlərin səthi müşahidəsinə və onların öz məqsədlərinə uyğun birtərəfli müəyyən edilməsinə əsaslanır. Bu, əsas etibarilə, belə yerinə yetirilir: əgər nəzərdən keçirilən anlayışın sferası qismən digərinin tərkibindədirsə, qismən isə tamamilə başqasına mənsubdursa, o zaman bütünlüklə birincidə olan və ya bütünlüklə ikincidə olan kimi - natiqin məqsədlərinə uyğun www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
80
təqdim edilir. Məsələn, ehtirasdan danışarkən onu ixtiyari olaraq dünyada ən qüdrətli, ən vadaredici ən böyük qüvvə anlayışı ilə, yaxud dərrakəsizlik, axırıncını isə gücsüzlük, zəiflik anlayışları altına gətirmək olar. Həmin üsuldan onu haqqında bəhs edilən hər bir anlayışa tətbiq etməklə daim istifadə etmək olar. Demək olar ki, həmişə hansısa anlayışın sferasına bir çox digər sferalar daxil olur ki, onlardan da hər biri özündə birinci anlayışın sahəsinin bir hissəsini ehtiva edərək özü üstəlik olaraq daha uzağa genişlənır: natiqsə anlayışların bu son sferalarından başqalarını diqqətdən kənar qoyaraq və onların üstünü örtərək birinci anlayışı onun altına gətirmək istədiyini işıqlandırır. Bütün bəlağət fəndləri get-gedə daha incə olan sofizmlər, məsələn, mentiens (yalançı) velartus (örtülü), cornifus (buynuzlu) və s. yəqin ki, həqiqi istifadə üçün həddən artıq kobuddurlar. Belə ki, mənə məlum deyil, kimsə indiyədək bütün sofistika və bəlağət məğzini onların mümkünsüzlüyünün bu son əsasına müncər etmiş olsun və onu anlayışların məxsusi xassəsinə, yəni zəkanın idrak üsullarında göstərmiş olsun, bir halda ki, şərhim məni bu məsələyə gətirib çıxardı, o nə qədər özlüyündə anlaşıqlı da olsa, onu həm də qoşma cədvəldəki sxem vasitəsi ilə aydınlaşdırmağı özümə rəva bilim: ondan anlayışların sferalarının çoxşəkilli olaraq bir-birini tuturlar və buna görə bir anlayışdan digərinə ixtiyari keçidə yol verirlər. İzahedici misal kimi mən səyahət mövzusunu seçmişəm.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
81
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
82
Onun sahəsi dörd digər sferanı əhatə edir və onlardan hər birinə natiq ixtiyari olaraq keçə bilər: bu sferalar, öz www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
83
növbəsində, digərlərini əhatə edir - bəzən, hətta eyni vaxtda iki və daha artıq; natiq ixtiyari olaraq onlarda öz yolunu seçir və həmişə özünü elə göstərir ki, guya o yeganə yoldur, sonra öz məqsədinə uyğun, son nəticədə xeyrə və ya şərə nail olur. Sferadan keçərkən həmişə mərkəzdən (həmin baş anlayışdan) əyalətə doğru hərəkət etmək lazımdır, daha əksinə yox. Belə səfsəfənin örtüyü dinləyicinin zəif damarının harada olmasından asılı olaraq, ya rəvan nitq, ya da ciddi sillogistik forma ola bilər. Mahiyyət etibarilə, əksər elmi, xüsusilə fəlsəfi dəlillər bundan heç də yaxşı qurulmamışdır: əks təqdirdə necə mümkün ola bilərdi ki, bu qədər çox şey və müxtəlif dövrlərdə nəinki səhvən həqiqət kimi qəbul edilmiş (çünki səhv özü-özlüyündə digər mənbəyə malikdir), həm də dəqiq dəlil-sübutlardan keçmiş və nəticədə tamamilə yanlış olmuşdur? Leybnits-Volf fəlsəfəsi, Ptolomey astronomiyası, Stal kimyası, rənglər haqqında Nyuton təlimi və s. belələrindəndir. *
§ 10
Bu bizi getdikcə aşağıdakı məsələlərə daha da yaxınlaşdırır: dürüstlüyə necə nail olunur; fikri necə əsaslandırmaq olar; bilik və elm nədən ibarətdir. Sonuncunu biz dil və düşünülmüş davranışla yanaşı zəkanın təmin etdiyi böyük üstünlüklərdən üçüncüsü hesab edirik. Zəka qadın təbiətinə 25 malikdir: o, yalnız qavrayarsa, doğa bilər. O, özü-özlüyündə əməliyyatlarının məzmunsuz
* II cildin 11-ci fəsli bura aiddir. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|