Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
84
formalarından savayı bir şeyə malik deyil. Zəka tərəfindən dörd qanundan savayı mükəmməl xalis dərk etmə, ümumiyyətlə, mövcud deyil. Mən həmin qanunlara metaloji həqiqiliyi də əlavə etmişəm. Bunlar: eyniyyət, ziddiyyət, istisna edilmiş üçüncü və idrakın kafi əsası qanunlarıdır. Çünki məntiqdə yerdə qalanı belə zəka tərəfindən sırf dərk olunan deyillər, belə ki, anlayışlar sferalarının münasibət və kombinasiyalarını nəzərdə tutur; anlayışlar isə, ümumiyyətlə, özündən qabaqkı əyani təsəvvürlərin ardınca yaranır, onlara münasibət anlayışların mahiyyətini təşkil edir və deməli, onlar tərəfindən nəzərdə tutulur. Bu ilkin şərt anlayışların müəyyən məzmununa yox, ancaq varlıqlarına şamil olunduğu üçün, bütövlükdə götürülmüş məntiq xalis zəkanın elmi sayıla bilər. Bütün yerdə qalan elmlərdə zəka öz məzmununu aşkar təsəvvürlərdən alır: riyaziyyatda – hər hansı təcrübədən əyani məlum olan məkan və zaman münasibətlərindən; sırf təbiətşünaslıqda, yəni bizim hər hansı təcrübəyədək təbiətin axını barədə bildiyimizdə elmin məzmunu sırf dərrakədən irəli gəlir, yəni səbəbiyyət qanununu aprior dərk etməkdən və onun məkan və zamanı xalis seyr və əlaqəsindən. Bütün digər elmlərdə adlarını çəkdiyimiz fənlərdən götürülməmiş hər şey təcrübəyə mənsubdur. Ümumiyyətlə, bilmək- ixtiyari canlandırma üçün ruhunun hökmü altında özlündən kənarda nədəsə idrakın kafi əsasını tapan, yəni həqiqi olan mühakimələrə malik olmaq deməkdir. Beləliklə, yalnız mücərrəd idrak bilikdir: buna görə o ağılla şərtlənmişdir və heyvanlar barəsində biz, ciddi desək, guya onların nəsə bildiyini iddia edə bilmərik, hərçənd onlarda da əyani idrak, onun barəsində xatirələr və bu səbəbdən təxəyyül var - sonuncu onların yuxu görmələri ilə sübuta yetir. Şüuru biz onlara aid
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
85
edirik və onun anlayışı ilə hansı növ olursa-olsun nəticə etibarilə (hərçənd ki, sözün mənşəyində bilik durur) təsəvvür anlayışı üst-üstə düşür. Buna görə biz bitkilərə idrakı yox, həyatı aid edirik. Beləliklə, bilik – mücərrəd şüurdur, zəkanın başqa yolla dərk olunanların anlayışlarında təsbitidir.
§ 11
Bu baxımdan idrakın həqiqi əksi hissdir və biz onu bu səbəbdən burada nəzərdən keçirəcəyik. Hiss sözü ilə işarələnən anlayış həmişə yalnız mənfi məzmuna malik olur, yəni şüurda verilən nəsə nə anlayışdır, nə də ağlın mücərrəd idrakı. Sonradan nə olursa- olsun, o həmin hissin anlayışına aiddir və onun ölçüyəgəlməz geniş sferası ən müxtəlif şeylərdən ibarətdir: biz onların öz aralarında uzlaşmadığını yalnız bu mənfi münasibətdə abstrakt anlayış olmadıqlarına görə üst-üstə düşdüyünü bilməsək, başa düşməyəcəyik. Çünki göstərilən anlayışda, ən müxtəlif, hətta düşmən elementlər belə, məsələn, dini hisslər, şəhvət, mənəvi hisslər, lamisə, ağrı, zəngləri, səsləri hiss etmək, onların harmoniya və disharmoniyasını hiss etmək; daha sonra nifrət, ikrah, özündən müştəbehlik, şərəf, pərtlik, ədalətlilik və ədalətsizlik hissi, həqiqət hissi, qüvvənin, zəifliyin, sağlamlığın, dostluğun, sevginin estetik duyğusu və s. kimi fiziki hisslər sakitcə yanaşı dururlar. Onların arasında istisnasız olaraq ümumi heç nə yoxdur, yeganə mənfi xüsusiyyət – zəkanın abstrakt idrakı olmamalarıdır. Ən heyranedici hal isə budur ki, məkan münasibətlərinin aşkar, aprior dərk olunması və xalis zəkanın hər hansı dərki anlayış altına gətirilir və ümumiyyətlə, bizim əvvəlcə intuitiv olaraq dərk etdiyimiz, lakin hələ abstrakt anlayışa yerləşdirmədiyimiz hər bir idrak,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
86
hər bir həqiqət haqqında deyilir ki, biz onları hiss edirik. İzah üçün ən yeni kitablardan bir neçə misal gətirmək istərdim, çünki onlar mənim tərifimi çox gözəl təsdiq edirlər. Yaxşı yadımdadır, Evklidin alman dilinə tərcümələrinin birinə yazılmış ön sözdə oxumuşam ki, həndəsəyə müraciət edənləri hələlik sübutlara əl atmadan bütün fiqurları çəkməyə məcbur etmək lazımdır, çünki bu halda onlar, dəlillər onları tam dərkə gətirməzdən çox-çox qabaq həndəsi həqiqətləri hiss edəcəklər. F.Şleyermaxerin ―Əxlaq təliminin tənqidi‖ əsərində də eynilə bu cür məntiqi və riyazi hisslərdən (səh. 339), bərabər biliyindən və ya iki düsturun fərqindən (səh. 342) danışılır. Daha sonra, Tennemanın ―Fəlsəfə tarixi‖ kitabında (səh. 361) oxuyuruq: ―Yanlış nəticələrin düzgün olmaması hiss olunsa da, səhvləri tutmaq mümkün deyildi‖. Nə qədər ki, bizdə hiss anlayışına düzgün baxış bərqərar olmayıb, nə qədər ki, biz yalnız onun üçün təkcə mühüm olan mənfi əlaməti görmürük, o vaxta qədər bu anlayış öz sferasının həddən ziyadə genişliyi və özünün sırf mənfi, tamamilə birtərəfli və olduqca əhəmiyyətsiz məzmunu sayəsində daim anlaşılmazlıq və mübahisələr üçün bəhanə olacaqdır. Bizdə hələ eyni əhəmiyyətə malik duyğu (Empfindung) sözü olduğu üçün, ondan fiziki hissləri ifadə etməkdən ötrü variant kimi istifadə etmək münasibdir. Hissin bu anlayışının mənşəyinə gəldikdə, – bütün digərlərinə münasibətdə qeyri-proporsional olmaqla– o, şəksiz aşağıdakılardan ibarətdir. Bütün anlayışlar (yalnız anlayış sözlə ifadə olunur) müstəsna olaraq zəka üçün mövcuddur, ondan irəli gəlir: deməli onlar bəri başdan bizi birtərəfli baxışa sövq edirlər. Belə nöqteyi-nəzərdən isə yaxında olanlar aydın görünür və müsbət müəyyənləşir, daha uzaq olanlar isə qarışır və tezliklə müşahidəçinin gözündə yalnız mənfi xarakter kəsb edir. Belə ki, hər millət başqalarını yadelli adlandırır, yunan qalanlarına barbar adı verir, ingilis üçün İngiltərə və ingilisin olmayan hər şey continent və continentaldır: mömin başqalarını kafir və ya bütpərəst Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|