Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
66
təcrübələr» əsərində (səh. 244) və Herderin «Metakritika» (yeri gəlmişkən, pis kitabdır) əsərində (1-ci hissə, səh. 274) söylədikləri ilə müqayisə etmək olar. Fantaziya və zəkanın 19
birləşməsini mümkün edən Platon ideyası bu əsərin üçüncü kitabının başlıca mövzusunu təşkil edir. Hərçənd, beləliklə, anlayışlar aşkar təsəvvürlərdən tamamilə fərqlənsə də, hər halda onlarla lazımi qarşılıqlı tənasübdə olurlar, bunsuz heç nə olardılar, odur ki, belə tənasüb onların bütün mahiyyətini və varlığını təşkil edir. Refleksiya ibtidai obrazların əyani dünyasının canlandırılması, təkrarıdır, hərçənd bu təkrar xüsusi növdür, tamamilə müxtəlif cinsli materialdadır. Bu səbəbdəndir ki, anlayışlara təsəvvürlər haqqında təsəvvür adı tam uyğun gəlir. Əsas qanunu burada da xüsusi formada çıxış edir və onun məlum təsəvvürlər sinfi üzərində hökmranlıq etməsi hər bir forma kimi, bu sinfin müvafiq olaraq bütün mahiyyətini təşkil edir və tükəndirir (çünki onlar təsəvvürdür), odur ki, zaman biz gördüyümüz kimi, bütünlüklə ardıcıllıqdır, ondan savayı bir şey deyil, məkan büsbütün vəziyyətdir, ondan savayı bir şey deyil, materiya tamamilə səbəbiyyətdir və bəs, eləcə də anlayışların və ya mücərrəd təsəvvürlər sinfinin mahiyyəti əsas qanununun onlarda ifadə etdiyi münasibətdən ibarətdir. O, idrakın əsasına münasibət olduğu üçün, mücərrəd təsəvvürün də bütün mahiyyəti müstəsna olarsa, onun idrak əsası olan digər təsəvvürə münasibətindən ibarətdir. Hərçənd bu digər təsəvvür öz növbəsində, anlayış və mücərrəd təsəvvür ola, sonuncu isə yenə də buna bənzər mücərrəd idrak əsasına malik ola bilər, lakin bu sonsuzluğa qədər davam edə bilməz: nəhayət, idrakın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
67
əsasları sırası öz əsasına əyani idrakda malik olan anlayışla qapanmalıdır. Çünki bütün refleksiya dünyası əyani aləmdə özünün idrak əsası kimi kök salmışdır. Odur ki, mücərrəd təsəvvürlər sinfi digərləri ilə müqayisədə elə fərqləndirici əlamətə malikdir ki, həmin bu digərlərində əsas qanunu yalnız
bununla belə, abstrakt təsəvvürlərlə olduğu kimi o, digər sinfə mənsub təsəvvürə münasibət tələb edir. O anlayışlar ki, yuxarıda göstərildiyi kimi, əyani idraka birbaşa yox, bir və ya bir neçə digər anlayışlar vasitəsilə aiddir, əsas etibarilə abstracta adlanır; əksinə, öz əsasına bilavasitə əyani dünyada malik olanları concreta adlandırırlar. Lakin sonuncu ad onun ifadə etdiyi anlayışlara qətiyyən uyğun gəlmir, ona görə ki, onlar da hər halda abstractadırlar, daha əyani təsəvvür yox. Ümumiyyətlə, bu terminlər onların qeyd etdikləri fərqin çox qaranlıq dərkinin nəticəsidir: qeyd edək ki, burada verilən izahdan sonra onları saxlamaq olar. Birinci növə, yəni yüksək mənada abstractaya misal- münasibət, xeyirxahlıq, tədqiqat, başlanğıc və s. ola bilər. İkinci növə misal, yəni düzgün adlandırılmayan concreta aşağıdakı anlayışlardır: insan, daş, at və s. Əgər bu ifrat dərəcədə obrazlı və bu səbəbdən bir qədər zarafatyana müqayisə olmasaydı, sonuncuları çox dəqiqliklə aşağı mərtəbə, birinciləri isə refleksiya binasının yuxarı mərtəbələri adlandırardıq. *
Anlayışın bir çox şeyi əhatə etməsi, yəni bir çox əyani və ya yenə də abstrakt təsəvvürlər ona idrakın əsası
* Bura II cildin 5 və 6-cı fəsilləri aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
68
münasibətindədir, başqa sözlə desək, onun vasitəsilə təsəvvür olunurlar- bu, adətən düşünüldüyü kimi, onun mühüm yox, ixtiyari, ikinci dərəcəli xüsusiyyətidir, o, həqiqətən gerçəklikdə həmişə olmaya bilər. Hərçənd, bu həmişə mümkündür. Bu xüsusiyyət ondan irəli gəlir ki, anlayış təsəvvürün təsəvvürüdür, yəni onun bütün mahiyyəti yalnız başqa təsəvvürə münasibətindən ibarətdir. Lakin anlayış təsəvvürün özü olmadığı üçün və sonuncu əsas etibarilə tamamilə başqa təsəvvürlər sinfinə, əyani təsəvvürlərə aid olduğuna görə o, zaman, məkan və digər təyinlərə və ümumiyyətlə, anlayışda qətiyyən düşünülməyən bir çox münasibətlərə malik ola bilər: bu səbəbdəndir ki, bir çox cüzi fərqlənən təsəvvürlər eyni bir anlayışda düşünülə, yəni ona uyğunlaşdırıla bilər. Lakin bir çox şeylərə bu tətbiq oluna bilmə anlayışın mühüm yox, təsadüfi xüsusiyyətidir. Buna görə elə anlayışlar ola bilər ki, burada yalnız yeganə real obyekt düşünülür, lakin hər halda onlar abstrakt və ümumi xarakter daşıyırlar və qətiyyən təkcəli və əyani təsəvvür deyillər: məsələn, kiminsə ona yalnız coğrafiyadan məlum, müəyyən bir şəhər haqqında anlayışı belələrindəndir; hərçənd bu halda təkcə bu bir şəhər təsəvvür edilir, amma bu anlayışın uyğun gələ biləcəyi, öz incəliklərinə görə fərqlənən bir neçə şəhər ola bilər. Anlayış ona görə ümumilik əldə etmir ki, bir çox obyektlərdən təcrid edilib, əksinə, müxtəlif əşyalar eyni bir anlayışda o səbəbdən düşünülə bilər ki, ümumilik, yəni təkcəli tərəfin yoxluğu ona zəkanın abstrakt təsəvvürü kimi xasdır. Deyilənlərdən aydındır ki, hər hansı anlayış əyani yox, abstrakt olmaqla və buna görə bütünlüklə müəyyən bir Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|