Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
60
nəsə törəmədir, ancaq ondan fərqli, onun formalarını bilməyən xarakter və xüsusiyyət kəsb etmişdir; hətta hər bir obyekt üzərində hökmranlıq edən əsas qanunu belə burada bambaşqa şəkildə görünür. Ən yüksək dərəcəyə yüksəldilmiş bu yeni, zəkanın mücərrəd anlayışında intuitiv olan hər şeyin bu abstrakt inikası yeganə olaraq onunla insana onun idrakını heyvanın idrakından şübhəsiz fərqləndirən ətraflı düşüncəlilik verir və bunun da sayəsində onun dünyadakı gərdişi zəkasız həmtaylarının gərdişinə qətiyyən bənzəmir. O, həm qüdrəti, həm də əziyyətlərinə görə onlardan eyni dərəcədə üstündür. Onlar yalnız bu günün həyatı ilə yaşayırlar, o isə, üstəlik eyni vaxtda həm gələcək, həm də keçmişlə yaşayır. Onlar bir dəqiqəlik ehtiyaclarını təmin edirlər, insan isə süni tədbirlərlə öz gələcəyinin və hətta ömrünün bəs etməyəcəyi zamanın da qeydinə qalır. Onlar ani təəssüratın, əyani motivin təsiri altındadırlar, onları indidən asılı olmayan mücərrəd anlayışlar idarə edir. Bax elə bu səbəbdən o, ətraf vəziyyət və təsadüfi ani təəssürata məhəl qoymadan düşünülmüş niyyətləri icra edir və ya öz qaydalarına uyğun hərəkət edir; bu səbəbdən o, məsələn, çox sakitcə öz ölümünə süni hazırlıq görə, tanınmaz dərəcədə cildə girə və öz sirrini qəbir evinə apara bilər; o, bir neçə motiv- lər arasında həqiqi seçim etmək qüdrətindədir, çünki şüurda yanaşı mövcud olan motivlər yalnız in abstrasto bir-birini istisna edən kimi, dərk oluna və iradəyə hakimlikdə bir-biri ilə yarışa bilər, bunun ardınca isə daha güclü motiv üstünlük qazanır və iradənin düşünülmüş qərarına çevrilir. Bu halda şəksiz əlamətlər özünü bu keyfiyyətdə bəyan edir. Heyvan isə, əksinə, öz hərəkətlərini dəqiqənin təəssüratı ilə müəyyən edir, yalnız qarşıdakı məcburiyyət qorxusu– bu qorxu vərdişə keçənə və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
61
heyvanı artıq bu keyfiyyətdə müəyyən edənə qədər– onun arzusunu ram edə bilər: təlim də elə budur. Heyvan hiss edir və seyr edir; insan isə, üstəlik düşünür və bilir,- hər ikisi istəyir. Heyvan öz hiss və əhvalını bədən hərəkəti və səslər vasitəsilə bildirirr; insan başqasına öz fikirlərini dil vasitəsilə çatdırır, yaxud dil vasitəsilə öz fikirlərini gizlədir. Dil– ilk yaranandır və ağlın zəruri alətidir, buna görə yunan və italyan dillərində dil və ağıl eyni sözlə ifadə olunur. Alman sözü vernunft (zəka, düşüncə, ağıl) vernehmen (fikir vermək, dinləmək) sözündən götürülmüşdür, bu heç də horen (eşitmək) sözünün sinonimi deyildir, sözlə ötürülən fikirlərin şüurlu qavrayışı deməkdir. Zəka yalnız dilin köməyi ilə özünün mühüm yaradışlarını həyata keçirir: bir çox fərdlərin həmrəy fəaliyyətini, minlərlə insanın məqsədəuyğun əməkdaşlığını, sivilizasiyanı, dövləti; sonra, yalnız dilin köməyi ilə elmi yaradır, əvvəlki təcrübəni qoruyub saxlayır, ümumini bir anlayışda birləşdirir, həqiqəti öyrədir, yanlışlığı yayır, təfəkkür və bədii yaradıcılıq, ehkam və xürafat yaradır. Heyvan ölümü yalnız ölümün özündə bilir; insan şüurlu şəkildə saatbasaat öz ölümünə yaxınlaşır, bu isə bəzən, hətta həyatda bu əbədi məhvolma xarakterini hələ anlamayan kəsdə belə həyat haqqında narahat düşüncələr doğurur. Əsas etibarilə insan bu səbəbdən fəlsəfə və dini özü üçün yaratmışdır; lakin bizim, ədalət
naminə, onun
əməllərində yüksək
qiymətləndirdiyimiz şeyin, yəni azad fəzilət və niyyətlərin alicənablığının nə vaxtsa onlardan (fəlsəfə və din ) birinin bəhrəsi olub-olmaması məlum deyil. Əksinə, hər ikisinin yalnız onlara xas şübhəsiz törəmələri, bu yolda ağlın məhsulu kimi qarşımızda müxtəlif məktəblərə məxsus filosofların əcaib
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
62
fikirləri, bəzən isə, hətta müxtəlif dinlərə mənsub kahinlərin sərt, amansız mərasimləri durur. Bütün bu müxtəlif və uzağa gedən təzahürlər bir ümumi prinsipdən, insanı heyvandan fərqləndirən və zəka adlandırılan ruhun xüsusi qüvvəsindən irəli gəlir – bütün əsrlərin və xalqların yekdil fikri belədir. Və bütün insanlar bu qabiliyyətin təzahürlərini çox gözəl dərk edə və ağıllını ağılsızdan ayıra bilirlər: onlar bilirlər ki, zəka harada insanın digər qabiliyyəti və xüsusiyyətləri ilə ziddiyyətə girir və nəyi ən ağıllı heyvandan belə onda zəkanın olmaması üzündən gözləmək olmaz. Bütün dövrlərin filosofları bütövlükdə zəkanın bu ümumi anlayışı ilə razı olduqlarını ifadə edirlər, hələ üstəlik affektlər və ehtiraslar üzərində hökmranlıq, nəticə çıxarmaq qabiliyyəti və hətta hər hansı təcrübədən də qabaq etibarlı və gerçək olan ümumi prinsipləri irəli sürmək kimi bəzi xüsusilə mühüm təzahürlərini fərqləndirirlər və s. Bununla belə, ağlın əsl mahiyyəti ilə bağlı olaraq onların bütün izahları qeyri-sabit, qeyri-müəyyən, uzun- uzadıdır, birlik yoxdur, bir mərkəzə istinad etmir, gah bu, gah digər təzahür irəli sürülür və buna görə çox vaxt fikirlər haçalanır. Buna əlavə olaraq, o da qoşulur ki, bir çoxları indiki halda zəka və vəhy arasında ziddiyyətdən çıxış edirlər, bu isə fəlsəfəyə tamamilə yaddır və dolaşıqlığı yalnız gücləndirir. Olduqca maraqlı haldır ki, indiyədək heç bir filosof ağlın bu müxtəlif təzahürlərini onların hamısında tanına biləcək bir sadə funksiyada cəmləməmişdir. Halbuki həmin funksiya ilə bu təzahürlər izahını tapa və o, buna görə ağlın əsl mahiyyətini təşkil etmiş olardı. Doğrudur, Lokk özünün çox gözəl «İnsan zəkası haqqında təcrübə» əsərində (2-ci kitab, 11-ci fəsil, § 10- Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|