Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
51
insanlardan əvvəl, balıqlar –quru heyvanlarından qabaq, bitkilər sonunculardan əvvəl, cansızlar bütün canlılardan əvvəl mövcud olmuş; deməli, ilkin kütlə birinci göz açılmazdan xeyli əvvəl bir sıra uzun dəyişikliklərdən keçməli idi. Hər halda bu birinci açılan gözdən, o, həşərata mənsub olsa belə, biliyin zəruri vasitəçisi kimi bütün dünyanın varlığı asılıdır. Söhbət o bilikdən gedir ki, dünya məhz onun üçün və onun özündə mövcuddur, onsuz dünyanı heç xəyala belə gətirmək olmaz, zira o, bütünlüklə təsəvvürdür və bu keyfiyyətcə öz varlığının daşıyıcısı kimi dərk edən subyektə ehtiyac duyur. Saysız-hesabsız çevrilmələrlə dolu olan, - həmin çevrilmələr vasitəsilə materiya formadan yüksəlmişdir.Ona qədər ilk dərk edən heyvan yaranmışdır – zamanın bu uzun dövrü və eləcə də zamanın özü belə bir şüurla eyniyyətdə mümkündür ki, onun təsəvvürləri, onun idrak forması elə zamanın özüdür, onlardan kənarda əhəmiyyətini büsbütün itirir, heçliyə çevrilir. Beləliklə, görürük ki, bir tərəfdən bütün dünyanın varlığı zəruri surətdə, nə qədər kamil olmasa da, ilk dərk edən məxluqdan asılıdır, digər tərəfdən bu dərk edən ilk heyvan da labüd olaraq və büsbütün özünün də kiçik halqa kimi daxil olduğu əvvəlki səbəb və təsirlərin uzun zəncirindən asılıdır. Bizim həqiqətən eyni labüdlüklə gəldiyimiz bu iki bir-birinə zidd baxışı, əlbəttə ki, idrakımızın digər antinomiyası adlandıra və onu təbiətşünaslığın birinci qütbündə tapdığımıza uyğunlaşdıra bilərik; Kantın 15 dörd antinomiyası isə, əksinə, əsası olmayan uydurmadır, mən bunu bu əsərimə əlavə edilmiş tənqidimdə göstərəcəyəm. Lakin axırda labüd surətdə qarşımızda peyda olan bu təzad onunla öz həllini tapır ki, Kantın dili ilə desək,
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
52
zaman, məkan və səbəbiyyət özündə şeyə yox, onun yalnız forması olduğundan təzahürünə mənsubdur; mənim dilimdə isə bu o deməkdir ki, obyektiv aləm, təsəvvür kimi dünya – dünyanın yeganə yox, bir növ tək zahiri tərəfidir və onun tam başqa tərəfi də vardır; o onun daxili mahiyyətini, özəyini,
bilavasitəsi olan «iradə» adlandırdığımız növbəti kitabda nəzərdən keçirəcəyik. Lakin dünya təsəvvür kimi– biz onu burada elə bu cür də tədqiq edirik– əlbəttə ki, yalnız ilk göz açılan andan başlanır: biliyin bu vasitəçisi olmadan dünya mövcud ola bilməz və deməli, əvvəllər də mövcud olmamışdır. Lakin bu göz olmadan, yəni idrakdan keçmədən nə əvvəl olub, nə də ki, zaman. Lakin başlanğıca malik olan zaman deyil, əksinə, bütün başlanğıclar ondadır. Lakin zaman dərk edilə bilənin ən ümumi forması olduğuna görə – bütün hadisələr səbəb əlaqəsi vasitəsilə onda yerləşir – ilk dərketmə ilə birlikdə zaman da özünün ikitərəfli sonsuzluğu ilə meydana çıxır; bu birinci indini özü ilə dolduran təzahür də, eyni zamanda, səbəb əlaqəli və nəhayətsiz olaraq keçmişə uzanıb gedən bir sıra hadisələrdən asılı kimi dərk olunmalı, bu keçmişin özü isə elə bu cür birinci indi ilə və eləcə də əksinə, sonuncu– birinci ilə şərtlənmişdir. Beləliklə, ilk indi, onun irəli gəldiyi keçmiş kimi dərk edən subyektdən asılıdır və onsuz heç nədir; bununla belə, onlar labüd şəkildə ona gətirib çıxarırlar ki, bu birinci indi birinci kimi, yəni öz atası olaraq keçmişə malik olmayan kimi, zamanın başlanğıcı kimi təsəvvür edilmir: yox, o, digər tərəfdən, bu indinin doldurduğu hadisə səbəbiyyət qanununa görə bu keçmişi dolduran əvvəlki vəziyyətlərin təsiri olduğu kimi varlığın zamandakı əsas qanununa görə keçmişin nəticəsidir. Mifoloji www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
53
şərhləri sevənlər burada göstərilmiş başlanğıcsız zamanın başlanma anını Kronosun (Xpovos) doğulmasında simvollaşdırılmış görə bilər: bu balaca zalım öz atasını axtalayan kimi göy və yerin kobud törəmələri kəsildi və səhnəyə allahlar və insanlar nəsli çıxdı 16 . Məsələnin materializmin- obyektdən çıxış edən fəlsəfi sistemlərdən ən ardıcılının– izi ilə gəlib çıxdığımız bu cür qoyuluşu subyekt və obyekt arasında labüd qarşılıqlı asılılığı və eyni zamanda dəfedilməz əksliyi aşkar edir. Bunu dərketmə dünyanın daxili mahiyyətini, özündə şeyləri, təsəvvürün haqqında bəhs edilən iki elementindən birində yox, daha çox təsəvvürdən tam fərqlənən nəsə bir şeydə– üzərində bu cür ilkin, köklü və bu halda həlledilməz ziddiyyət olmayan şeydə axtarmağa məcbur edir. Obyektdən subyekti çıxarmaq məqsədilə təsvir olunan çıxış etməyə subyektdən obyekti çıxarmaq məqsədilə çıxış etmə qarşı durur. Əgər birinci indiyədək yaranmış fəlsəfi sistemlərdə çox geniş yayılməşsa da, ikincinin yeganə və bu zaman çox yaxşı örnəyi, doğrusu desək, yalnız Y.Q.Fixtenin yalançı fəlsəfəsidir. Onu o baxımdan xatırlamaq lazımdır ki, onun təlimində həqiqi dəyərlər və daxili məzmun çox az idi: o gözə kül üfürməkdən savayı bir şey deyildi, lakin zahirən çox ciddi şəkildə, təmkinlə, şövqlə şərh edilir, zəif rəqiblə mübahisələrdə bəlağətlə müdafiə edilərək parlaya və nəsə həqiqiyə bənzər bir şey təsiri bağışlaya bilərdi. Bütün xarici təsirlər üçün əlçatmaz olan və dönmədən öz məqsədini – həqiqəti nəzərdə tutan əsil ciddilik Fixtedə, eləcə də şəraitə uyğunlaşan bu cür filosoflarda ən çox çatışmayan şey idi. Başqa cür ola da bilməzdi. Hər bir kəs
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|