Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
54
təəccüb üzündən və hökmən bundan azad olmağa çalışaraq filosof olur. Platon onu xeyli dərəcədə fəlsəfi hiss adlandırır. Lakin burada qeyri-həqiqi filosofları həqiqi filosoflardan fərqləndirən odur ki, sonuncularda bu heyrət dünyanın öz mənzərəsindən yarandığı halda, birincilərdə yalnız kitabdan, hazır sistemdən yaranır. Fixtedə də belə olmuşdur, çünki o yalnız Kantın özündə şeyi sayəsində filosof olmuşdur, bunsuz isə çox güman ki, tamamilə başqa işlə məşğul olardı, həm də böyük uğurla, belə ki, o, böyük ritorik istedada malik idi. Əgər Fixte onu filosof etmiş kitabın– «Xalis zəkanın tənqidi» kitabının mənasına dərindən nüfuz etsəydi, başa düşərdi ki, öz ruhuna görə onun başlıca təlimi belədir: əsas qanunu bütün sxolastik fəlsəfənin düşündüyü kimi qətiyyən veritas aeterna deyildir, yəni dünyayadək, ondan kənarda və onun fövqündə şərtsiz önəmə yox, tək bir təzahür hüdudunda nisbi və şərti əhəmiyyətə malikdir, onun məkan və ya zamanın zəruri əlaqəsi, yaxud səbəbiyyət qanunu kimi, ya da idrakın əsası kimi çıxış edib-etməməsinin fərqi yoxdur; buna görə dünyanın daxili mahiyyətini, özündə şeyləri heç vaxt bu qanunun yol göstərəninə əsasən kəşf etmək olmaz, əksinə, nəyə gətirib çıxarartdığı hər şey həmişə yalnız asılı və nisbi, həmişə yalnız təzahür, qeyri-özündə şey olacaqdır; daha sonra, bu qanunun qətiyyən subyektə aidiyyəti yoxdur, yalnız obyektlərin formasıdır və bu obyektlər də məhz buna görə özündə şey deyillər; obyektlə eyni vaxtda subyekt yaranır və əksinə, odur ki, nə obyekt subyektə, nə də subyekt obyektə nəticə öz əsasına daxil olduğu kimi daxil ola bilər. Lakin bütün bunlar Fixteyə kiçicik də olsa təsir bağışlamamışdır: ona yeganə maraqlı gələn www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
55
subyektdən çıxış etmə idi ki, bunu da Kant əvvəlki obyektdən çıxış etmənin yanlış olduğunu göstərmək üçün seçmişdi. Kantın fikrincə, obyekt bu tərzlə özündə şeyə çevrilirdi. Fixte isə subyektdən bu çıxış etməni ən əsas şey kimi qəbul etmişdi və onu təqlid eləyənlərin hamısı kimi, düşünürdü ki, o bu məsələdə Kantdan irəli gedərsə, onu üstələyəcək– əks istiqamətdə əvvəlki doqmatizmin buraxdığı və buna görə də Kant tərəfindən tənqidə məruz qalmış səhvləri təkrar etmişdir. Beləliklə, ən əsas şeydə heç nə dəyişməmiş və əvvəlki əsas səhv, yəni obyekt və subyektin öz aralarında səbəb və nəticə münasibətləri ilə bağlı olması barədə fikir əvvəldə olduğu kimi qalmışdır; buna görə əsas qanunu, əvvəllərdə olduğu kimi, şəksiz qüvvəsini qoruyub saxlamış, özündə şey isə əvvəlki kimi obyektdə olma əvəzinə dərketmə subyekti üzərinə keçirildi; hər ikisinin şübhəsiz nisbiliyi isə göstərsə də ki, özündə şeyləri və ya dünyanın mahiyyətini onlarda yox, onların hüdudlarından kənarda və ümumiyyətlə, yalnız nisbi mövcud olan hər şeyin hüdudlarından kənarda axtarmaq lazımdır, bu əvvəlki kimi anlaşılmaz qaldı. Bütün sxolastlarda olduğu kimi Fixtedə, əsas qanunu aeterna
üzərində əbədi tale hökm sürdüyü kimi, sxolastların da allahı üzərində aeternae veritates, yəni metafizik, riyazi və metaloji həqiqətlər bəzilərində isə həm də mənəvi qanunun hakimiyyəti hökm sürürdü,. Tək bir bu veritateslər heç nədən asılı deyildilər, lakin onlara görə həm Allah, həm də dünya zəruri idi. Əsas qanununa görə veritati aeternae kimi, Fixtedə Mən, beləliklə, dünyanın, yaxud Mən olmayanın, obyektin əsasıdır, sonuncu isə birincinin nəticəsi, onun məhsuludur. Əsas qanununun sonrakı tədqiqata davam etdirmək və ya nəzarətə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
56
məruz qoymaqdan Fixte çəkinmişdir. Əgər mən bu qanunun belə bir formasını göstərmək istəsəydim ki, ona əsasən Fixte Mən olmayanı torun hörümçəkdən çıxması kimi Məndən çıxmasına məcbur edir, o zaman deyərdim ki, bu, varlığın məkandakı əsası, qanunudur: çünki yalnız ona münasibətdə
və buna görə də nə vaxtsa yazılmış ən darıxdırıcı və ən məzmunsuz kitabın məzmununu təşkil edən üsulların əzablı deduksiyaları hər halda müəyyən məna və əhəmiyyət kəsb edir 17
Beləliklə, Fixtenin heç xatırlanmasına dəyməyən bu fəlsəfəsi köhnə materializmin gecikmiş əsl əksi kimi bizim üçün maraqlıdır. Söhbət o materializmdən gedir ki, Fixtenin fəlsəfəsi subyektdən çıxış etdiyi kimi, ardıcıl olaraq o da obyektdən çıxış edirdi. Materializm ən adi obyektlə birlikdə dərhal subyekti də təsdiq etmiş olduğunu görmədiyi kimi, Fixte də görə bilmirdi ki, nəinki subyektlə (ona hər nə ad versə belə) birlikdə artıq obyekti də təsdiqləyir – çünki sonuncu olmadan heç bir subyekt mümkün deyil, həm də onu görmürdü ki, hər hansı a priori nəticə və hər növ sübut ümumiyyətlə zərurətə dayanır, hər növ zərurət isə yalnız əsas qanununa əsaslanır, belə ki, zəruri olmaq və həmin əsasdan çıxış etmək - bu eyni əhəmiyyətə malik anlayışlardır; * o, həmçinin görmürdü ki, əsas qanunu özlüyündə obyektin ümumi formasıdır və buna görə artıq obyekti nəzərdə tutur, ona qədər və onsuz əhəmiyyət kəsb etmir və yalnız onu doğura, özünün qanunverici qüvvəsi ilə istehsal edə bilməz. Ümumiyyətlə, subyektdən çıxış etmə və yuxarıda təsvir edilmiş
* Bax: «Əsas qanununun dörd şəkilli kökü haqqında», § 49. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|