Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
63
11) tam haqlı olaraq mücərrəd ümumi anlayışları heyvan və insanları ayıran fərqləndirici əlamət kimi göstərir və Leybnits də bunu özünün «İnsan zəkası haqqında yeni təcrübələr» əsərində tam hüsn-rəğbətlə təkrar edir (2-ci kitab, 11-ci fəsil, § 10-11). Lakin Lokk (4-cü kitab, f. 17, § 2, 3) ağlın əsl izahına gəldikdə, onun bu sadə və əsas əlamətini tamamilə gözdən qaçırır və onun pərakəndə və törəmə təzahürlərinin qeyri-sabit, qeyri- müəyyən, yetərli olmamasını göstərməklə kifayətlənir; Leybnits də öz əsərinin müvafiq yerində eyni şeyi edir, lakin daha dolaşıq və qaranlıq şəkildə. Kantın isə ağlın mahiyyəti anlayışını nə dərəcədə dolaşıq salması və təhrif etməsi haqqında mən təfsilatı ilə əlavədə bəhs edəcəyəm. Kantdan sonra işıq üzü görmüş bir yığın fəlsəfə kitablarını bu baxımdan nəzərdən keçirmək çətinliyini üzərinə götürən kəs başa düşəcəkdir ki, hökmdarların səhvləri xalqların qanı bahasına başa gəldiyi kimi, böyük dühaların da yanılması özünün ziyanlı təsirini bütöv nəsillərə yayır, böyüyür və inkişaf edir və nəhayət artıb əcaib cəfəngiyata çevrilir. Bütün bunlar ona görə baş verir ki, Berklinin təbirincə desək, «çox az adam düşünür, lakin hamı istəyir ki, öz fikri olsun» 18 .
arasında münasibətin bilavasitə dərk olunmasına malikdir; necə ki, gerçək dünyanın seyri, həmçinin hər bir ağıl, hər bir fəhm, gözüaçıqlıq, fərasət, müxtəlif tərzdə tətbiq olunmasına baxmayaraq, bu sadə funksiyanın təzahüründən başqa bir şey deyildir, eləcə də zəka bir funksiyaya malikdir – anlayışın yaranması. İnsanın həyatını heyvanın həyatından fərqləndirən yuxarıda göstərilmiş bütün təzahürlər bu yeganə funksiya ilə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
64
çox asanlıqla və özü-özlüyündə izah olunur; bu funksiyanın tətbiq olunub-olunmamasına isə həmişə və hər yerdə ağıllı və ya ağılsız adlandırılan hər şey dəlalət edir. *
§ 9
Anlayışlar özünəməxsus, yalnız insan ruhuna xas indiyədək nəzərdən keçirilmiş əyani təsəvvürlərdən fərqlənən toto genere sinif yaradır. Buna görə biz heç vaxt onların mahiyyətinin əyani, tam aydın dərk edilməsinə nail ola bilmərik - bizim onlar barədə biliklərimiz yalnız mücərrəd və diskursivdir. Bax elə bu səbəbdən həmin anlayışların təcrübədə sübuta yetməsini tələb etmək mənasız olardı, çünki həmin anlayışlardan söhbət getdikdə real xarici aləm başa düşülür, bu aləm isə elə əyani təsəvvürdür, yaxud onlar gözlə görünən obyektlər kimi göz qarşısında və ya fantaziya qarşısında qoyulmalıdır. Onları seyr etmək yox, ancaq təsəvvür etmək olar və insanın onların vasitəsilə göstərdiyi təsirlər əsl təcrübənin predmetləridir. Dil, düşünülmüş, planauyğun fəaliyyət və elm, sonra isə onlardan irəli gələn hər şey belədir. Görünür, xarici təcrübənin predmeti kimi nitq ixtiyari işarələri böyük sürətlə və ən incə çalarla ötürən mükəmməl teleqrafdan başqa bir şey deyil. Bu işarələrin mənası nədir? Onlar necə şərh olunur? Başqası danışdıqca biz dərhal onun nitqinin ildırım sürətilə yanımızdan
* Əsas qanunu haqqında traktatın 26 və 27-ci paraqraflarını bu paraqrafla müqayisə et. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
65
ötən, hərəkət edən, birləşən, dəyişən, söz axınına və onların qrammatik fleksiyasına uyğun çalar alan fantaziya obrazlarına çevirmirikmi? Hansısa nitqi dinləyərkən və ya kitabı mütaliə edərkən belə olan təqdirdə başımızda hansı qarışıqlıq baş verərdi. Yox, heç vaxt belə olmur. Biz bilavasitə nitqin mənasını onun bütün dəqiqliyi və müəyyənliyi ilə - adətən fantaziya obrazlarının müdaxiləsi olmadan qəbul edirik. Burada ağıl ağla danışır, onun sahəsində qalır və onun xəbər verdiyi və qəbul etdiyi şey– əyanilikdən məhrum mücərrəd anlayışlar, təsəvvürlərdir; onlar həmişəlik və nisbətən az miqdarda yaransalar da, gerçək aləmin çoxsaylı obyektlərini əhatə edir və özlərində saxlayır, onların əvəzediciləri olurlar. Heyvanın heç vaxt həm danışa bilməməsinin, həm də dərk etməməsinin mümkünsüzlüyü bununla izah edilir, baxmayaraq ki, onun bizimlə ümumi dil aləti və əyani təsəvvürləri var; lakin məhz ona görə ki, sözlər özlüyündə bizim adını çəkdiyimiz tamamilə xüsusi təsəvvür sinfini bildirdikləri üçün- məhz buna görə onlar heyvan üçün heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Beləliklə dil, bizim ağla aid etdiyimiz hər hansı digər təzahür kimi və insanı heyvandan fərqləndirən hər şey kimi öz izahını bu vahid, adi mənbədə tapır: anlayışlarda, aşkar yox, mücərrəd, fərdi yox, ümumi məkan-zaman təsəvvürlərində. Yalnız ayrı-ayrı hallarda biz anlayışdan seyrə keçir və özümüz üçün fantaziya obrazları yaradırıq: onlar bizim üçün anlayışların gerçək nümayəndələridir. Hərçənd heç vaxt onlara adekvat olmasalar da. Onlar əsas qanunu haqqında traktatın 28-ci paraqrafında xüsusi tədqiq edilib, buna görə mən burada təkrarlanmayacağam. Orada deyilənləri Yumun özünün «Fəlsəfi Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|