Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
39
Əqli çatışmazlıq özünün həqiqi mənasında axmaqlıq adlanır: bu, məhz əsas qanununun tətbiqində korafəhmlik, səbəb və hərəkət, motiv və əməl arasında uzlaşmanı bilavasitə dərk etmək qabiliyyətində olmamaqdır. Axmaq adam təbii təzahürlərin əlaqəsini görmür – nə başlı-başına qaldıqları yerdə, nə də planauyğun şəkildə onlardan istifadə edilən yerlərdə, yəni maşınlarda: elə bu səbəbdəndir ki, o, həvəslə caduya və möcüzəyə inanır. Axmaq görə bilmir ki, üzdə bir-birindən asılı olmayan ayrı-ayrı təsir, əsil həqiqətdə öz aralarında ilkin razılaşmaya əsasən hərəkət edir; bu səbəbdən onu çox asanlıqla aldatmaq və maraq oyandırmaq olar – o, təklif olunan məsləhətlərdə, söylənilən mülahizələrdə gizli motivləri hiss etmir və s. Həmişə çatmayan bir şeyi vardır: səbəbiyyət qanununun tətbiqində kəskinlik, cəldlik və yüngüllük, yəni idrak qüvvəsi çatışmır. Ən böyük və baxdığımız mənada axmaqlığın ən ibrətamiz nümunəsi, mənim nə vaxtsa gördüklərim içərisində dəlixanada müşahidə etdiyim on bir yaşlı kütbeyin oğlan uşağıdır. O, şüurlu idi, yəni başa düşür və danışırdı: lakin idrak səviyyəsinə görə bir çox heyvanlardan aşağı səviyyədə dayanırdı. Nə vaxt gəlsəydim, boynumdan asılan şüşə-gözün diqqətlə oyan-buyanına baxardı, burada otağın pəncərələri və onun arxasından ucalan ağacların zirvələri əks olunardı: bu mənzərə hər dəfə onda böyük heyrət və təəccüb doğurardı və o, valeh olmaqdan yorulmurdu – o, inikasın bu bilavasitə səbəbiyyətini başa düşmürdü. Müxtəlif insanlarda idrakın itilik dərəcəsi eyni olmadığı kimi, müxtəlif heyvan cinsləri arasında bu fərq daha böyük nəzərə çarpır. Lakin hamıda, hətta bitkilərə ən çox yaxın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
40
olanlarda belə bilavasitə obyektdə hərəkətdən səbəb kimi vasitələnmiş obyektə, yəni
obyektin seyrinə, qavranılmasına keçid üçün lazım olan dərəcədə dərrakə vardır; çünki məhz sonuncu qavrayış onları heyvan edir, belə ki, o, onlara motivlə bağlı hərəkət etmək və buna görə qidanı axtarıb tapmaq və ya ələ keçirmək imkanı verir– halbuki bitkilər yalnız qıcıqlandırıcı üzrə hərəkət etdiyindən və yaxud onların bilavasitə təsirini gözləməli, ya da haldan düşməli olduqlarından onları axtarıb tapmaq və ya tutmaq iqtidarında olmurlar. Biz ən kamil heyvanların – məsələn itin, filin, meymunun fəhminə heyran qalırıq. Büffon meymunun ağlını çox ustalıqla təsvir etmişdir. Həmin bu kifayət qədər ağıllı heyvanlara əsasən biz, yetərincə dəqiqliklə ağlın köməyi olmadan, yəni anlayışlarda mücərrəd idrak olmadan dərrakənin nə qədər güclü olduğunu ölçə bilərik: biz bunu öz üzərimizdə bu dərəcədə yaxşı öyrənə bilmərik, çünki bizim özümüzdə dərrakə və ağıl həmişə bir-birini dəstəkləyirlər. Bu səbəbdəndir ki, heyvanlardakı dərrakənin təzahürü gah bizim gözləntilərimizdən artıq, gah da aşağı olur. Bir tərəfdən bizi Avropanı səyahət zamanı çoxsaylı körpülərdən keçmiş, ancaq bir dəfə onun ağırlığına tab gətirməyəcəyini düşünüb bir körpüyə ayaq basmaqdan imtina edən filin dərrakəsi heyran qoyur. Halbuki, həmişə olduğu kimi, insanlar və atların onun üstündən keçdiyini görürdü. Digər tərəfdənsə, ağıllı oranqutanqların tapdıqları tonqalın sönməməsi üçün ona odun atmaması bizi təəccübləndirir. Sonuncu sübut edir ki, burada elə dərrakəlilik tələb olunur ki, mücərrəd anlayışlar olmadan o mümkün deyil.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
41
Dərrakənin ümumi əməliyyatı kimi, hətta a priori olaraq səbəb və təsirin dərk edilməsi heyvanlara xasdır; bunu tamamilə aydın şəkildə ondan görmək olar ki, bizim kimi onlar üçün də idrak xarici aləmi görüb dərk etməyin ilkin şərtidir. Əgər daha bir təsdiq də istəyirsinizsə, xatırlatmaq yerinə düşər ki, məsələn, hətta küçük istəsə belə, stoldan yerə tullanmağa cəsarət etmir, ona görə ki, bədənin ağırlığının təsirini qabaqcadan görür, hərçənd ki, bu vəziyyətlə bağlı müvafiq təcrübəyə malik deyil. Lakin heyvanların dərrakəsini müzakirə edərkən biz, instinktin təzahürü olan şeyləri onun adına çıxmaqdan çəkinməliyik: söhbət öz təsirinə görə həm idrak, həm də zəkadan fərqlənən, lakin çox vaxt hər ikisinin birləşmiş fəaliyyətinə olduqca bənzəyən qabiliyyətdən gedir. Bir də axı bu məsələnin izahı burada yersizdir, biz bu şərhi harmoniyanı, yaxud necə deyərlər, təbiətin teleologiyasını araşdırarkən ikinci kitabda verəcəyik; əlavələrin 27-ci fəsli bütünlüklə ona həsr edilmişdir. İdrak çatışmamazlığını biz axmaqlıq adlandırdıq: sonra biz görəcəyik ki ağlın təcrübədə tətbiqi çatışmazlığı– sadəlövhlükdür; mühakimə qabiliyyətinin çatışmazlığı – məhdudluqdur; nəhayət, yaddaşın tam və ya qismən çatışmazlığı – korafəhmlikdir. Yeri gəldikcə, hər biri haqqında ayrılıqda danışacağıq. Ağlın düzgün dərk etdiyi şey– həqiqətdir, yəni kifayət qədər əsaslı mücərrəd fikirdir (bax: «Əsas qanununun dördlük kökü haqqında», № 29, və s.); dərrakənn düzgün dərk etdiyi şey – reallıqdır, yəni bilavasitə obyektlə təsirdən onun səbəbinə düzgün keçiddir. Həqiqətin əksi zəkanın aldanışı kimi Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|