Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
36
öz bədənimiz müəyyən ölçüdə, parçalanmış, üzvi şəkildə bizə görünür. Anadan kor doğulmuş bu təsəvvürü yalnız tədricən, lamisənin təchiz etdiyi duyulan məlumatlar vasitəsilə əldə edir; əlsiz kor heç vaxt öz bədəninin formasını öyrənə bilməz, yaxud çarəsiz qaldıqda digər vücudların ona təsirindən onu yaratmalı və tədricən onun barəsində nəticə çıxarmalı idi. Bizim sözlərimizi, yəni bədən – bilavasitə obyektdir, - bu cür məhdudiyyətlə başa düşmək lazımdır. Qalan məsələlərdə, deyilənlərə müvafiq olaraq, bütün heyvani bədənlər bilavasitə obyektlərdir, yəni hər şeyi dərk edən və buna görə heç vaxt dərk olunmayan obyekt üçün dünyanı seyrin çıxış nöqtəsidir. İdrak onunla şərtlənən motivlər üzrə hərəkətlə birlikdə, qıcıqlandırıcılar üzrə hərəkət bitkilərin xarakterini təşkil etdiyi kimi heyvanlığın əsil xarakterini təşkil edir; cansızlar isə əsl səbəbdən (bu sözün ən dar mənasında) doğan hərəkətdən savayı hərəkətə malik deyil. Bütün bunları mən təfsilatı ilə əsas qanunu haqqında traktatımda (§ 20), «Etikanın iki əsas problemi» adlı birinci məqalədə (III), «Görmə qabiliyyəti və rəng haqqında» əsərimdə izah etmişəm– onlara baxın.
Deyilənlərdən belə çıxır ki, bütün heyvanlar, ən qeyri- kamilləri belə ağıla malikdir, çünki onların hamısı obyektləri dərk edir və bu dərketmə motiv kimi onların hərəkətlərini müəyyənləşdirir. Ağıl bütün heyvanlarda və bütün insanlarda eynidir, hər yerdə eyni bir sadə formaya malikdir – səbəbiyyəti dərketmə, hərəkətdən səbəbə və səbəbdən hərəkətə keçiddən savayı bir şey deyil. Lakin onun kəskinlik dərəcəsi və onun dərketmə sferasının həddi olduqca müxtəlifdir və bilavasitə və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
37
dolayı obyekt arasında səbəb münasibətlərinin dərk olunduğu, yəni intellektin ancaq bədənin üzərində hiss etdiyi təsirdən onun səbəbinə keçməyə və onu obyekt kimi məkanda seyr etməyə çatdığı ən aşağı pillədən tutmuş, təbiətdə səbəb və hərəkətlərin ən mürəkkəb uzlaşmasına nüfuz etməyədək çatan təkbir dolayı obyektlər arasında səbəb əlaqəsinin dərk olunmasının ən yüksək pilləsinədək çoxsaylı müxtəlif pillələrdə yerləşmişdir. Ona görə ki, bu yüksək idrak da şüura yox, düşüncəyə aiddir, onun mücərrəd anlayışı idrakın bilavasitə başa düşdüyü qavrayış, möhkəmlənmə və birləşmə xidmətini görə bilər, lakin qətiyyən qavrayışın özünü yarada bilməz. Təbiətin hər hansı qüvvəsi və qanunu, onların təzahür etdiyi hər bir hal əvvəlcə idrak tərəfindən bilavasitə dərk olunmalı, reflektiv şüura ağıl üçün in abstracto daxil olmazdan qabaq intuitiv olaraq qəbul edilməlidir. R.Huk tərəfindən cazibə qanununun 4 kəşfi idrakın intuitiv, bilavasitə dərki və bir çox təzahürlərin bu vahid qanunla əsaslandırılması ilə baş vermişdir ki, sonradan bütün bunlar Nyutonun hesablamaları ilə öz təsdiqini tapmışdır; Lavuazye tərəfindən oksigenin və onun təbiətdə mühüm rolunun kəşfi 5 ; Höte tərəfindən fiziki rənglərin mənşəyinin kəşfi 6 də bu səpgidəndir. Bütün bu kəşflər hərəkətdən səbəbə bilavasitə düzgün keçiddən savayı bir şey deyil. Bu cür keçid həmin kateqoriyadan olan bütün səbəblərdə özünü büruzə verən təbiət qüvvəsinin eyniyyətinin tezliklə dərkinə gətirib çıxarır. Bütün bunların dərk edilməsi idrakın elə həmin yeganə
funksiyasının təzahürü dərəcəsi ilə
fərqlənməsidir. Həmin funksiyanın vasitəsilə heyvan da onun bədəninə məkanda obyekt kimi təsir göstərən səbəbi anlaya bilər. Bax elə bütün bu səbəblərdəndir ki, böyük kəşflər seyr və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
38
idrakın bütün təzahürləri kimi bilavasitə fikirdir və özlüyündə dəqiqələrin, appercu, gümanın yaranmasının mahiyyətidir, daha mücərrəd fikirlərin uzun zəncirinin məhsulu yox; sonuncu (fikir) şüurun abstrakt anlamında idrakın bilavasitə dərk etdiklərini qeyd etmək, yəni onu aydınlaşdırmaq, başqalarını şərh etmək üçün onu yararlı etməkdən ötrüdür. Dolayı dərk
edilən obyektlər arasında səbəb
münasibətlərinin qavranılmasında idrakın itiliyi
təkcə təbiətşünaslıqda (bütün kəşflərə görə ona borcluyuq) deyil, həm də əql adlandırılan praktiki həyatda tətbiq olunur. Halbuki birinci əlavədə onu (əqli) fərasət, bəsirət, gözüaçıqlıq adlandırmaq yerinə düşərdi. Əql sözünün dəqiq mənası müstəsna dərəcədə iradənin xidmətində duran idrak deməkdir. Qeyd edək ki, bu anlayışlar arasında müəyyən sərhəd çəkmək mümkün deyil, ona görə ki, qarşınızda artıq məkanda obyektləri seyr zamanı hər bir heyvanda fəaliyyət göstərən həmin idrakın elə həmin funksiyasıdır; bu funksiya öz qüvvəsinin yüksək pillələrində gah həmin fəaliyyətlə bağlı təbiətin təzahürlərində naməlum səbəbi düzgün tapır və beləliklə şüura təbiətin qanunu kimi ümumi qaydaların bərqərar olmasından ötrü material verir; gah məlum səbəbləri məqsədəuyğun hərəkətlərə uyğunlaşdıraraq mürəkkəb və ağıllı maşınlar ixtira edir; gah da motivasiyaya müraciət edərək incə intriqa və fırıldaqları başa düşür və onları pozur, yaxud insanları onlardan hər birinin tabe olduğu motivlərə müvafiq bölüşdürür və sonra öz istəyinə uyğun sükan və təkərlər maşınları necə hərəkətə gətirirsə, onları hərəkətə gətirir və onları müəyyən məqsədlərə yönəldir. Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|