Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 5,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
111
heç vaxt unutmaq olmaz ki, bütün bu elmi forma daha böyük həqiqiliyə nail olmaq yox, dərketməni asanlaşdırmaq üçün bir vasitədir. Hansısa heyvanın xüsusiyyətini mənsub olduğu növdən tutmuş yüksələn xətlə cinsinə, ailəsinə, təriq və sinfinə varmaqla öyrənmək, həmin heyvanı hər dəfə ayrılıqda tədqiq etməkdən asandır; lakin əqli nəticənin köməyi ilə əldə edilən müddəaların həqiqiliyi daim şərtlənmişdir və nəticı etibari ilə əqli nəticələrə yox seyrə əsaslanan hansısa başqa bir həqiqətdən asılıdır. Əgər sonuncu (seyr) hökmün köməyi ilə gəlinən nəticə qədər bizə yaxın olsaydı, ona, şübhəsiz, üstünlük verilməliydi. Çünki anlayışlardan çıxarılan hər növ nəticə sferaların öz aralarında yuxarıda göstərilmiş çoxşəkilli üst-üstə düşməsi və
onların məzmununun təyin edilməsində tərəddüdlər üzündən aldadıcı ola bilər: yalançı təlimlərin çoxsaylı sübutları və hər növ sofizm buna misal ola bilər. Doğrudur, hökmlər öz formasına görə tamamilə düzgündür, lakin onlar öz materiyasına anlayışlara görə olduqca etibarsızdır, qismən ona görə ki, sonuncuların sferası çox vaxt düzgün müəyyən edilmir, qismən ona görə ki, onlar öz aralarında müxtəlif şəkildə kəsişirlər və bir sfera özünün ayrı- ayrı hissələri ilə digərinin tərkibində olur, odur ki, ixtiyari olaraq ondan başqa sferaya keçmək olar, sonra da göstərildiyi kimi. Yaxud başqa sözlə desək, medius (orta) kimi terminus minor (daha kiçik termin) da müxtəlif anlayışlara tabe etdirilə bilər. Termin anlayışının içərisindən isə istənilən terminus major (böyük termin) və medius seçilir və ona müvafiq olaraq müxtəlif nəticə çıxır www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
112
Beləliklə, hər yerdə bilavasitə aşkarlıq sübut edilmiş həqiqətdən qat-qat üstündür və sonuncudan o yerdə istifadə etmək olar ki, orada birincini çox uzaqda axtarmaq lazım gəlir. O yerdə yox ki, orada aşkarlıq sübut edilmiş həqiqətdən daha yaxındadır. Yuxarıda biz artıq gördük ki, həqiqətən məntiqdə – o yerdə ki, bilavasitə idrak ayrıca götürülmüş hər bir halda törəmə elmidən bizə daha yaxındır, biz düşünərkən həmişə təfəkkür qanunlarının yalnız bilavasitə dərkini rəhbər tuturuq və məntiqdən istifadə etmirik. *
§ 15
Beləliklə, əgər biz bu qənaətdə olsaq ki, seyr hər növ aşkarlığın ilk mənbəyidir, ona yalnız bilavasitə və ya dolayı münasibət mütləq həqiqəti təşkil edir, daha sonra, ona ən yaxın yol ən etibarlı yoldur, çünki anlayışların hər növ vasitəçiliyi çoxsaylı yanlışlıqlarla bağlıdır,” - deyirəmsə, əgər biz bu cür qənaətlə Evklid tərəfindən elm kimi müəyyən edilmiş və indiyədək o cür də qalan riyaziyyata müraciət etsək, o zaman onun getdiyi yolları qəribə və hətta yanlış hesab etməyə bilmərik. Biz tələb edirik ki, hər bir məntiqi sübut əyani sübuta müncər edilsin: o isə əksinə, ona xas, hər zaman yaxın inandırıcı aşkarlığı rədd etmək və onu məntiqi sübutla əvəz etməyə səy göstərir. Biz etiraf etməliyik bu ona bənzəyir ki, kimsə qoltuq ağacında gəzmək üçün ayaqlarını kəsir, yaxud «Həssaslığın təntənəsi»ndə şahzadə real gözəl təbiətdən qaçır ki, teatr dekorasiyasından – onu təqliddən ləzzət alsın.
* II cildin 12-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
113
Mən bu yerdə “Əsas qanunu haqqında” traktatın altıncı fəslində dediklərimi yada salmalıyam və güman edirəm ki, oxucunun yaddaşından bunlar hələ silinməyib. Odur ki, mən, öz iradlarımı adı çəkilən fəsildə deyilənlərlə əlaqələndirir, bir daha riyazi həqiqətin sadəcə dərk olunmasının əsası – bu məntiqi cəhətdən verilə bilər və varlığın əsası – bu bilavasitə, yalnız məkan və zamanın hissələrinin əyani dərk edilən əlaqəsi arasındakı fərqi yenidən izah etməyə lüzum görmürəm. Bu elə bir əlaqədir ki, onun dərk edilməsi əsl məmnunluq və əsaslı bilik verir, halbuki idrakın sadəcə əsası həmişə üzdə qalır və daha bunun nə üçün belə olduğunu yox, yalnız onu izah edə bilər ki, bu belədir. Evklid elmin açıq-aşkar ziyanına sonuncu yolu seçmişdir. Çünki lap əzəldə, deyək ki, o, birdəfəlik göstərməkdənsə ki, üçbucaqda bucaqlar və tərəflər qarşılıqlı surətdə müəyyənləşir və əsas qanununun formasına görə bir- birinin əsası və nəticəsidirlər. O burada da bir məkanda hökmranlıq edən və hər yerdə olduğu kimi, burada da belə bir zərurəti – nəsə bir şey olduğu kimi olmalıdır, çünki ondan tam fərqlənən başqa bir şey necə varsa elədir – zərurətini ardınca gətirir; bu yolla üçbucağın mahiyyətinə dərin nüfuz etmək əvəzinə o, üçbucaq haqqında bir sıra natamam, ixtiyari seçilmiş teoremlər irəli sürür və onların məntiqi dərk olunma əsasını ziddiyyət qanunu üzrə çox əziyyətli, məntiqi cəhətdən qurulmuş dəlillər vasitəsilə aydınlaşdırır. Bu məkan münasibətlərinin ətraflı dərk olunması əvəzinə biz, beləliklə, onlardan cüzi ixtiyari verilmiş nəticələri əldə edir və biz bu vəziyyətdə o insana bənzəyirik ki,ona mürəkkəb quruluşlu maşını göstərib, onun daxili əlaqəsini və quruluşunu izah etməyiblər. Evklidin isbat etdiyi hər şeylə bağlı işlərin məhz bu cür olması ilə biz ziddiyyət
Yüklə 5,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|